Ашыкъ оюн эм аны тюрлюлери

Ашыкъ оюн халкъыбызда келген оюнладан бек эрттегилиди десек, ётюрюк болмаз. Аны уллу, гитче да бек сюйгендиле. Анга кёп адам къатышыргъа болады. Бюгюннгю жаш тёлю аны къалай ойналгъанын хазна билген да этмейди, жарсыугъа. Ол себепден юйретиучюле, сабийле да аны юсюнден бираз толуракъ билсинле деген мурат бла бу къысха статьяны жарашдыргъанбыз. 
Оюнну жалан жерде не кийизге олтуруп бардыргъандыла. Ашыкъны алты жаны барды: фок, чык, тау, алчи, бий, къыт. «Фок» - ашыкъны гуппуруракъ жаныды. Аны энишге айландырып къарасанг, «чык» кёрюнеди. Аны «тау» деп аталгъан жаны жаммыздан жатып къарагъанда сыйдамыракъ кёрюннген къабыргъасы болады. Ол жанын энишге айландырып, бирси жанын ёрге айландырсанг, терен, къынгыр ызлыкъчыгъы болгъан къабыргъасын кёрлюксе. Анга «алчи» дейдиле.

Ашыкъны тёрт жаны бизге белгили болдула. Энди аны къолгъа алып, гинжиге ушагъанын жанын кесибизге айландрып, ёрге тутуп олтуртургъа кюрешсек – «бий» жанын ёрге тургъузтурукъбуз. Сора ол тёппесин энишге айландырып, тёгерек базыгъыракъ къыйырын ёрге тургъузургъа кюрешсек – «къыт» тёппесин кёрлюкбюз. «Къыт», «бий» жанларын тургъузургъа деп этилген ашыкъ не белинден эки этиледи неда эки къыйырындан бири кесилип алынады.

Ашыкъны юйюргенде (атханда) багъалы, багъасыз, учуз жанлары да бардыла. Бек багъалысы «къыт», андан учузуракъ «бий», ызы бла «алчи», андан сора «тау», «фок» эм «чык».

Оюн былай башланады. Ойнагъанла ненчашардан атарыкъларын тохташдырадыла. Сёз ючюн, экишерденми огъесе ючюшерденми, тёртюшер эм андан да кёп атаргъа да болады.

Юйюргенде бирини ашыкълары «алчи», «фок», «тау», чык» болуп тюшдю. Бирсиникиле уа, тенглешдирип къарагъанда, анга жеталмадыла. Ол заманда ол бар ашыкъланы да ууучуна жыйып жашланы алларына себеди. Сепгенде ашыкъла бир бирлеринден кенг кетмей жайылырча атаргъа керекди. Сора бирге ушагъанланы урушдуруп, экисинден бирин алып барыргъа керекди. Урушдургъан заманда урушдургъан эки ашыкъдан бири да ючюнчю ашыкъгъа тиерге керек тюйюлдю. Алай тийсе уа, сени къатынгда онг жанынгда олтургъаннга кезиу бересе.

Алай эте, къыйырдан тутуп барысы да ашыкълары тауусулгъанчу ойнайдыла. Ашыкъ ойнагъанда ким ариу юйюрсе, ким тап сепсе, урушдурса да ол къытады. Урушдургъанда бир бармакъны бирси бармакъла бла тыйып, садакъны жиясын жибергенча, ычхындырып къоюп урушадыла. Ашыкъланы барысын да  ким къытып алса ( ол а кёпге дери созулады, къыта баргъан къадарда къытдырып да къояды), ол жангыдан къайтарып себеди. Ушагъанлары бир бирлерине – фокну – фокга, чыкны – чыкга, алчини- алчиге, тауну- таугъа, бийни – бийге, къытны къытха урушдуруп, алалгъанын алады эм биягъы онг жанындагъына кезиуюн береди. Оюн кёпге дери созулады эм ойнагъанлагъа бек хычыуун кёрюнеди.  

Башында айтханыбызча, ашыкъ оюн бек эрттегиледен бириди. Аны юсюнден къазах, къыргъыз, гюржюлю алимле да жазгъандыла. Къоншу миллетледе да барды муну бир тюрлюлери,  алай  биздеча олтуруп ойналмайды. Ол халкълада ойналгъан оюнла « Гюрен», «Холам», «Бахсан» оюнлагъа къаршыдыла. Келигиз, аланы энчиликлери неде болгъанына да бир къарайыкъ. 

Гюрен оюн

Бу ашыкъ оюнну бир тюрлюсюдю. Гюрен оюнну ойнар ючюн тёгерек къулф ызларгъа керекди. Аны ортасында оюннга къатышханла бирер, экишер ашыкъ неда андан да кёп саладыла. Ызы бла уа чёп атадыла. Сора ол жерден он атлам кенгде туруп, хар ким чёбюне кёре ашыкъланы уруп, гюренден (къулфдан) чыгъарыргъа кюрешеди. Гюренден ненча ашыкъ чыгъарса да, атханныкъыладыла. Ариу, тап ойнагъан къытып, билмеген а къытдырып къалыргъа болады. Хар ким да кесини сакъасы бла атады. Киши кишиге кесиникин берген адет жокъду. Сакъа деб а жугъутур неда къочхар ашыкълагъа айтадыла.

Холам оюн

Ашыкъ оюнну бир тюрлюсю «Холам оюнду». Эртте заманлада къауум-къауум болуп айланнган жашчыкъланы кёргенле аланы бу оюннга жыйылгъанларын сормай билиучю эдиле. Анга экиден аслам адам къашыргъа болады. Сёз ючюн ойнагъанланы саны тёрт эсе, ала экишер неда ючюшер ашыкъны «чык» неда «фок» жанларын айландырып, атар жерден баш атлам чакълы узакълыкъда жокку этип саладыла. Ала барысы да кезиу-кезиу, чёбю чыкъгъаннга кёре атадыла. Биринчи атхан, чыгъарса, чыгъармаса да, бир бири ызындан эки кере атмайды. Атхан заманда сакъа чомп ашыкъдан ненчасын болсада  бир жанына чыгъарыргъа эркинди. Чыкъгъан ашыкъ салыннган жанындан башха жанына айланып тюшерге керекди. Алай чыкъгъан ашыкъ атханныкъыды. Ким кёп ашыкъ алса   да, ол къытханнга саналады. Къытхан ашыкъны къайтып иесине берирге, бермезге да болады. Оюнну экеу, ючеу, бешеу ойнаргъа да боладыла, алай он адамдан  аслам къатышмайдыла.  Оноулан болсала – бирер, тогъузоулан болсала да – бирер, бешеулен болсала уа – экишер ашыкъ салыргъа тийишлиди. Саулай да ашыкъланы саны 10-12-ден кёп болмайды. 

Бахсан оюн

Бу оюнну «Холам оюндан» башхалыгъы барды. Ол да недеди десегиз, ашыкъланы бирге жыйып угъай, тизгиннге салыудады эм сакъаланы саны онбешге дери жетерге болуудады.  Ол узакълыкъдан атып чачдыргъан ашыкъла атханныкъыдыла. Мында да чёпге кере кезиу-кезиу атадыла. Харамлыкъ этерге, тюртюрге, тепдирирге да жарамайды. Мында да алалгъан алады, алалмагъан къурлай къалады.
Ашыкъ оюнну бир ненча тюрлюсю барды энтта да. Аланы юсюнден сизге къысха заманны ичинде хапарларыкъбыз.

Таппасханланы Аминат.
Поделиться: