Сиз саулукъда жарыкъ эди жашауум…

Бу эки огъурлу адамны – Бёзюланы Танайны жашы Токалай бла Мисирланы Тетаны къызы Айшатны – юслеринден жазаргъа-жазмазгъа да кёп сагъыш этгенме. Ким биледи, ала мени аппам бла ыннам болгъанлары ючюнмю?... Ала Бабугентде жашагъандыла. Кесим да бу элде ёсгеним себепли ёз ата-анамдан эсе алагъа бегирек окъунамы тартылгъанма дерчады.

Адам баласы, жарсыугъа, насыбы къолунда болгъан заманда кесини къууанч тыпырлылыгъын толусунлай сезалмайды. Бу затны юсюнден къартланы биргелерине олтургъанымда да кёп сагъыш эте тургъанма.

Аппабыз Токалай, биз туудукъла анга «ата» деучю эдик, Къоспартыда туугъанды. Юйюрде ала алты сабий ёсгендиле – юч къыз бла юч жаш. Бизни къарт атабыз а таматалары болгъанды.

Кичилери Ахиячыкъгъа эки жыл толгъанында аналары ёледи. Ызы бла уа, жангыз ыйыкъ озгъанлай, аталары да ауушады. Намаз къылып, тилек этгенди деучю эдиле, алай а ким билсин? Алай бла юйюр аппалары бла къалады. Ёксюзле къыйналмай бир заманда да ёсе болмазла. Ала да ол жюкню ауурлугъун кётюрюр ючюн къалмагъандыла.

Уллу анабыз Айшат а Саутуда кёргенди дуния жарыгъын. Ала да юч къарындаш, тёрт да эгеч болгъандыла. Алай а Мухаммет туугъанлай, аналары Гузойланы Къаншауну къызы Кулина жашаудан айырылады.

Бу ёксюзле да къадарны ачысын-татлысын да чайнагъандыла. Ёге ананы тёрт кере къайтып сынагъандыла. 1942 жылда Малкъар ауузда болгъан бушуулу ишлени барыбыз да билебиз. Ол заманда Саутуну къыргъанларында, Мисирланы асламысын Тетаны арбазында жойгъандыла. Ыннамы уа мында атасын, эгечи Арзиятны, къарындашындан туугъан тёрт-бешжыллыкъ Абусаламны, келинчиклери Темиржанланы къызлары Сакинатны ёлтюргендиле.

Тетаны арбазында къырылгъанланы уа Токалай кеси къолу бла асырагъанды. Бизге, сабийлеге, ол хар заманда да айтыучу эди: «Къайын атамы бир жеринде да жарасы жокъ эди», - деп. Аны солдатла алдап, элни сходха чакъыр деп, адамланы алай жыйдыргъандыла. Халкъгъа келген къыйынлыкъны ангылагъанында уа ол не окъдан, не бир башха жарадан угъай, жюреги жарылып ёлгенди. Аны алайлыгъын, чертгенимча, аппам хар заманда да хапарлагъанды.

Бу бушуулу иш амаммы къарындашы Зубей урушдан жаралы болуп келип тургъанында болгъан эдиле. Анга уа сатхычса деп окъуна тохтагъан эдиле, артха фронтха къайтыргъа эркинлик бермей. Алай а ол бош хорлатып къоймагъанды. Керекли жерлеге жазып, хапарын ангылатханды. «Мени къыралымда уруш бара, къан тёгюле тургъанда, тутмакъда олтурупму турургъа керекме?» - деп, кесине эркинлик алады.

Аны урушда болдургъан жигитлигин а кёпле биледиле. Зубей гитлерчиледен топпа-толу машинаны жангыз кесинлей полкга алып келгенди. Аны ючюн саугъасы уа уруш бошалгъанындан сора къайда кеч келгенди. Ол «Совет Союзну Жигити» деген атха да тийишли болуп, аны таулу болгъаны ючюн алалмай къалгъаны да алгъаракъда билиннгенди.

Мухаммет а уруш аллы жыллада аскер къуллукъгъа чакъырылгъан эди. Аны фронтда жоюлгъаныны, болдургъан кишилигини юсюнден къагъытны уа кичи къарындашы Зубей алгъан эди. Анда ол Москваны къоруулай жоюлгъаныны юсюнден айтылгъанды. Ол болдургъан жигитлиги ючюн орденле, майдалла бла да саугъаланнганды.

Алай эсе да, ыннабыз къарындашын ахыр кюнюне дери сакълагъанды. Ол уруш аулакъда къалгъанды деп ийнаныргъа къалай эсе да кёзю къыймагъанды.

Эсимдеди, «Заман» газетибизни бетлеринде урушда жоюлгъанланы тизмелери Хорламны 60-жыллыгъына жораланып басмаланнган эдиле. Алада Мухамметни атын окъугъанындан сора, ол кюн ауушханча, ма алай болгъан эди къарт анабыз. Анга атап, кёпге созмай, зикир окъутуп, садакъа да кётюрген эди.

Айшат бла Токалай бир юйюрлю Малкъарда болгъандыла. Къызчыкъларына жыл толгъанында аппабыз бек ауругъанды деп хапар айтыучу эдиле. Алай а, къудуретни ахшылыгъындан, андан иги да болгъанды. Алай эте, жашай тургъанлай а, уруш башланады, ызы бла эллерибизни къырыу…

Андан сора уа, жарсыугъа тилчилик. Къарт аппамы кёп кере медицина комиссиядан ётдюргенлеринден сора фронтха жиберирге саулугъу жарарыкъ тюйюлдю деп тохташдыргъан эдиле. Алай эсе да, «бир да болмаса картош артыргъа жарарыкъды», дегенле да табылгъандыла.

Ахырында уа, негёрим бла бирге къошдан энишге элге тигелеп келе тургъанларында, экисин да жолдан окъуна тутуп кетедиле. 58-чи статьягъа кёре олтуртхандыла. Ол неге келишгенин а билесиз барыгъыз да. Алай бла Нижний Тагилде саппа-сау сегиз жылны тургъанды.

1944 жылда халкъыбызны зор бла кёчюргенлеринде аны тургъан жерини адресин алып, акъыл бир инсанны да келмегенди эсине. Мен аны хар заманда да соруп туруучу эдим анабыздан. Аллах насып этип, ыннам баш иесинден келген къагъытны Къураныны ичине салып къойгъаны бла ол артда узакъ Къазахстанда да бир бирден аз болса да хапар биле турургъа себеплик этгенди. Не десенг да, халкъ бла бирге келген къыйынлыкъны адам улу кётюрюрге, чыдаргъа кюрешеди. Айшат да эки сабийни къанат тюбюне къысып, киши жеринде аланы, ачдан, жаланнгачдан ёлтюрмезге сакъ бола, билгенича мадар излегенди. Къолдан уста болгъаныны хайыры бла юс кийимлени, чарыкъланы, чурукъланы окъуна кеси тигерге кюрешгенди. Миллетибизни тиширыулары аллай хунерлиле болгъанлылары уа аны сакъланып къалырына да себеплик эди.

Алай эсе да киши жерине зор бла къысталгъан жашау кёп азап сынатханны билебиз халкъыбызгъа. Аммам да жыйрыгъыны этеклерин уллу бюклеп, тигип, бир жерчигин а ары калхоз бахчада болгъан тирликден жыярча къоюп, аллай амал да этгенди. Ол кеси аны кёп кере эсгергенди. Ол заманда мирзеу урлагъанса деп, адамланы не кюннге къойгъанларын а айтыр кереги да болмаз.

Айшат а, сабийлени тутхандан сора да, баш иесине посылка жиберип тургъандыы. «Ол сакълагъанды мени жанымы ансы, мен а бек эртте ёллюк болур эдим», - деп, аз кюнню айтмагъанды аппабыз.

Алай эте, аталары эркин болгъунчу кечине баргъандыла. Бирси сабийле переменада ойнаргъа чыкъса, анам а анга къагъыт жазыучу эди.

Токалайгъа эркинлик берилип, ол поездде келе тургъанында уа, аны таулу болгъанын кёрюп, маллагъа къарай билемисе деп сорадыла. Алай бла бир къыйыры – учу болмагъан уллу ёзенде вагондан ол кеси айтыучулай вольный высылкагъа тюшюрюп къоядыла. Анда къойчу болуп турады, кёп да бармай а аны машина басып, аягъы къыяулу болады.
«Ач болуп, бир кийик баппушну жумуртхаларындан ашагъан эдим да, ол къаргъагъан болур эди мени», - деп эсгериучю эди кеси уа ол кюнню юсюнден хапар айтса. Жанын сакълар ючюн этген амалы ючюн къалай эсе да ийменнген эте эди.
Алай бла аны больницагъа саладыла. Андан а юйдегисине къагъытны медсестра жазып жибереди, энди келеди деп сакълап тургъан юйюрю башха хатны кёргенинде бютюнда къайгъыгъа къалгъан эди.

Аммамы комендант чакъырып: «Баш иенг сакъат болуп келликди, юйге къоярыкъмыса огъесе уа?» - деп окъуна соруу этгенди. «Жангыз тёммеги къалгъан эсе да, ол сабийлени аталарыды, ол дегенигиз а неди? Ала сау кёзден бир бирлерине термилгенлери болмадымы энди?» - деп, ыннам да къаты сюелген эди. Кертиди, экинчи кюн окъуна келип къалмагъан эсе да, аппам да сау-эсен жыйышып, юйюр къууаннган да этеди.

Туугъан жерге къайтыргъа эркинлик берилгенинде уа ала Бабугентге келип тохташхандыла. Ахыр кюнлерине дери бу элде жашагъандыла. «Мисир къызы мени насыбымды, аны таныгъанлы ёксюзлюгюмю да унутханма», - деп, аз кере айтмагъанды аппам. Хау, ала бир бирлерин ангылап, бир бирге намыс бере, хурметлей жашагъанларын барыбыз да кёрюп тургъанбыз.

Мен университетге кире туруп: «Къызым, сен окъуунгу бошгъынчы уа биз ауушургъа да болурбуз», - деген эдиле къартла. Алай, насыпха, ол кюнню да кёрдюле, диплом алгъаныма да къууандыла. Сабийликден экиси да ёксюзлюк сынап ёсген эселе да, бир бирлери бла уа насыплары тутуп, къудуретге шукур, узакъ ёмюр да сюргендиле.

Миллетге туугъан жерине къайтыргъа эркинлик берилгенликге, сёзню ачыкъ айтыргъа онг болмай да тургъанды. Бир кюн къарт атабыз: «Мени юсюмден тийишли жерге жазаргъа керекди. Халкъыбызда меничала кёп болгъандыла. Бизничала тазаланыргъа керекдиле. Ол затны юсюнден бир тюрлю закон болмай амалы жокъду. Мен ёлюп къалгъынчы, не къыралны, не миллетни аллында терслигим болмай, сегиз жылны ичинде Сибирьде жалгъан дау бла тургъаным ачыкъланыргъа керекди», - деп тохтайды.

Жашы Мухарбий, аны тилегин толтуруп, битеу да хапарын айтып, къагъыт жазып ийген эди. Кёп да турмай, жууап келеди. Анда уа Бёзюланы Танайны жашы Токалай бош, ётюрюк, жалгъан шартлагъа кёре азап чекгенини, аны къыралны аллында бир тюрлю терслиги да жокълугъуну юсюнден айтылгъанды. Андан сора да, аны тазаланып, реабилитация этилгенине шагъатлыкъ да жибередиле. Алай бла аппамы жашлыгъындан къартлыгъына дери жюрегин ачытып тургъан жарсыу кетерилип, ол жаны саулай ырахатлыкъ табып, энди ёлсем да къайгъырмайма, деген эди.

Къартла экиси да ариу динни да тутхандыла, намаз къылгъандыла. Ыннабыз а Къуранны болмагъанча ариу ён бла окъугъанды.

Бу огъурлу адамланы атам да бек сюйгени уа мени хар заманда да къууандыргъанлай тургъанды. Алай ол бу дуниядан, жарсыугъа, аладан алгъа кетген эди. Ары дери иги тургъан къартла къалай эсе да тууарылгъан эдиле андан сора.

Къыйынлыкъ жангыз кеси келмейди, дейдиле. Уллу анам, атам ауушхандан сора эки жылны тургъанды. Ызы бла уа уллу атам… Кертиди, жашау, къадар кеслерини жумушларын этедиле.

Ыннабыз ауушханында, бизни элибизде жашагъан Къулийланы Къайсынны эгечи Марзият: «Былай болмай, Токалай алгъа кетсе эди, бу эки огъурлу адамны да жиляп угъай, халкъ жыйылып, зикир этип асыраргъа керек эдик», - деген эди. Сау болссун, жамауатны тынгылатып, ол сёзлени айтхан да не багъасы барды, кеси да жаннет тёресин тапсын.

Хау, къартланы юслеринден эсгериулерим хар заманда да татлыдыла. Бир уллу жигитлик этмеген эселе да, халкъ бла бирге къууанчха-къууана, жарсыугъа – жарсыу келгендиле. Насыпха, миллетибизде быллай, бетлеринден огъурлулукъну нюрю ургъанларыбыз асламдыла. Ала къатыбызда бар къадарда, биз бир заманда да жарлы боллукъ тюйюлбюз. Жаланда ала бизни байлыгъыбыз бодгъанларын заманында сезерге, багъалай да билирге керекбиз.

Поделиться: