Къобузу бла халкъыны жюрегин жарытханды

Къобузу адам тилде «сёлешгенди»

Халкъны суратчылары, жазыучулары, жырчылары да бардыла. Бары да аны атын иги бла айтдырадыла, дуниягъа белгили этедиле. Адамла ала бла ёхтемленедиле, сыйлы, ариу кёредиле. Таулу халкъда аллай адамладан бири Къазий улу Билялды (1879-1961 жж.) Дунияны тарыхына ол белгили къобузчу болуп киргенди. Аны юсюнден Зумакъулланы Борис бла Османланы Хыйса 2001 жылда «Играл Билял и оживали камни» деген бек ариу эм керекли китапны да чыгъаргъандыла.

Тойда, оюнда ол сыйлы къонакъ болгъанды. Къазий улу бир кере эшитген макъамын, ажашмай, халатсыз согъа билгенди къобузунда.

Отуз жылында Билялны саулай Кавказда таныгъандыла. Бир кибик ариу сокъгъанды ол малкъарлы, дюгерли, ингушлу, чеченли макъамланы да. Билял къырал, республика жыйылыулада белгили къобузчула бла бирге сокъгъанды - Кураца Каширгова эм Мухтар Амшоков бла.

Абайланы Солтанбекге ушаш, Къазийланы Билял, кёп тепсеу, жыр макъамланы жыйып, ала бу заманнга дери сакъланырча кюч салгъанды. Кёчгюнчюлюкде, Билялны хайырындан, таулула кеслерини халкъ макъамларына кёре тепсерге, жырларгъа онг тапхандыла. Ол адепли, намыслы адам болгъанды. Аны жюрегин къачан да жарыкъ этген - халкъына керек болгъаны эди.

Биз Билялгъа ыспас этерге керекбиз, быллай макъамланы сакълагъаны ючюн: «Сюйгениме согъама», «Къызны жыры», «Жаш исламей», «Чегем исламей», «Мухадинни жыры», «Сюймеклик жыр» эм башхала...

Къазий улу жюзден артыкъ халкъ макъамны кёлюнден билгенди, къобузун къолуна алса уа, жыйырмадан артыгъын тохтамай сокъгъанды. Билял согъуп, бизге дери сакъланнган макъамладан бир къаууму быладыла: «Келин келтирген», «Келинни юйге кийирген», «Келинни чыгъаргъан», «Келин орайда», «Жол макъам», «Тёгерек тепсеу», «Эрттегили той макъам». Аны къобуз сокъгъанына тынгылагъанла: «Къолунда къобуз адам тилде сёлешеди», - дей эдиле.

Ол бек сюйюп сокъгъан жыр макъамла быладыла: «Уллу Хож», «Ностуланы Юсюпню жыры», «Мухадинни жыры», «Хорламны жыры», «Эбизе жыр», «Къысырла», «Мусукаланы Ахматны жыры», «Хажимуратны жыры», Мечиланы Кязимни сёзлерине жазылгъан жырла - «Солтан-Хамит», «Жашыма». Аны башчылыгъында тепсеу, жыр, фольклор жыйын къуралгъан эди. Анга республиканы башчылары сахна кийимле да тикдирген эдиле.1934 жылда  уа  уллу жетишимлери ючюн республика Ленинни орденине тийишли болгъанда, Билял багъалы къобуз эм сагъат бла энчи саугъаланнган эди.

Къаяла да эжиу этгендиле

Къоншу миллетле бла шуёхлукъ жюрютген къобузчу болгъанды: аны танымагъан, къучакъларын жайып сакъламагъан бир адам жокъ эди Къарачайда, Дагъыстанда, Чеченде, Ингушда, Дюгерде да. Бу республикалада терк-терк къонакъ болгъанды Къазий улу, къоншу миллетлеге малкъар халкъ макъамланы сюйдюргенди. Къабарты-Малкъарда къобузчугъа хурмет этгендиле, кёп саугъалагъандыла.

Уруш башланнганда, Билялгъа алтмыш эки жыл толгъан эди. Жаш адамла фронтда, къалгъанла уа иш бла, сёз бла болушлукъ эте эдиле.

Къазий улу Билял 1942 жылда Прохладнада танкла ётмезча индек къазгъанды. Ишлегенден сора уа, къобуз согъа эди. Республикагъа немисли аскер киргенде, ол партизанланы санында болгъанды. Партизан къымылдаугъа къатышханы ючюн майдал да бергендиле. Кёчгюнчюлюкде, Орта Азияда, Билял миллети бла бирге тургъанды, къыйынлыкъла кёргенди. Туугъан жерине къайтханда уа, жыл саны жетген къарт, республиканы жашаууна къатышханды. Жашлыгъын жангыдан тапханча болгъанды туугъан жеринде! Къаяла эжиу эте эдиле Билялны къобузу Огъары Малкъарда, Бызынгыда, башха эллерибизде согъулса.

Къазий улу Билял былай айта эди: «Манга бу жашауда мени халкъымдан бла къобузумдан багъалы бир зат жокъду. Мен къарт болгъанлыкъгъа, халкъ жырла мени жюрегими жаш заманымдача, жылытадыла...». Ахыр жылларында Билял кеси билген жырланы пластинкалагъа жаздырыргъа къазауат этгенди, алай, жарсыугъа, ала сакъланмагъандыла.

Шагъатлыкъ этген ушакъ

 Бабугент элде Къазий улу Билялны къарындашындан туугъан  Къазийланы Кураца  бизни къоншубуз эди (жаннетли болсун). Аны  бла  ушагъыбызны эсгереме.

- Кураца, Билял къалай ёсгенди, юйюрю уллуму эди?

- Бизни атабыз бла Билял экиге айланнган къарындашладыла, экилерини да, аталары-аналары эртте ёлюп, гитчеликден ёксюз къалып, бир арбазда ёсгендиле. Билялны эки эгечи барды: бири - Жемталада, бирси уа - Бызынгыда. Ала заманында юйюрленнгендиле, Билял а жангыз жаш эди.Аны анасы Атабийляны къызы болгъанды, ол ёлгенде, анасыны къарындашлары Билялны кеслеринде жашатыргъа кёп кюрешгендиле, алай, ол къачып, алада турургъа сюймей, къайтып къалыучу эди.Болмагъандан сора уа, была муну бизде къойгъан эдиле.

- Къобуз согъаргъа кеси аллынамы, огъесе сохталыкъдамы юйреннген эди? Биринчи къобузун не заманда, къайдан алгъан эди?

- Къоспартыда тургъанда, чек къоншулукъда ёзденле жашагъандыла, муну ёзден къызла юйретгендиле къобузгъа, деп айтыучу эдиле.

«Атам малланы базарда сатып келип ахчаны санай болгъанда, къол аязым бла бир къагъыт ахчаны букъдуруп, кесимде къоюп, кёп тутхандан сора, сизни атагъыз бла бирге бёлек замандан Гюржюге барып, къобуз алып келген эдим», - деучю эди.

- Билял къобуз сокъгъанда биргесине дауурбасчысы, жырчысы уа болгъанмыды?

- Каркаланы Таукъан - дауурбасчысы, жырларгъа уа алгъын кишиле бары да уста болгъандыла, биргесине тойлагъа бек жюрюген а Темиржанланы Хутай эди.

- Билял кеси - уста къобузчу, башха адамлагъа уа усталыгъын ётдюргенмиди, сохталары болгъанмыдыла?

- Да келтириучю эдиле къызланы, юйрет деп. Алай толусунлай бири да юйренип кеталмагъанды. Кеси айтыучу эди алай.Жаш заманында бир бай киши келеди, къызларымы къобузгъа юйрет деп, аны уа юч къызы болгъанды, бири биринден ариу, ючюсю да муну сюйюп болгъандыла. Сора былай бир олтургъан жерде: «Мында къызланы уа, тейри, байны къызлары сунма», - деп, Билялны масхара этип, кюлдюрюрге бек сюйгендиле.

- Кёчгюнчюлюк жыллада уа къайда тургъансыз?

- Кёчюргенде да, Орта Азияда Ош областьда бир арбазда тургъанбыз. Къызыл Къаягъа, Фрунзеге, районлада колхозлагъа, кёп жерлеге жюрюгенди анда да.

- Мени аппам - СССР-ни сыйлы къурулушчусу, Локияланы Хаматгерийни тоюнда да Билял келип къобуз сокъгъанды, аны бюгюн-бюгече да эслеринде тутадыла Къызыл-Къаяда тургъан эллилери.

- Хау, къайда той болса да, ары жюрюгенди. Кёчюргюнчю къоншу республикалагъа да кёп кере жол салгъанды. Ол заманда къобузчула кёп болмагъандыла. Кураца Каширгова бла Билял республиканы айтхылыкъ къобузчуларына саналгъандыла.

Келтириучю эдиле тойладан къоншулугъун: гоппан боза бла баш жарты. Aппa уа: «Манга бу баш сюекни салмай бир къабын жумушакъ этден нек сала болмазла?» - дер эди да, бизни кюлдюрюр эди.

- Кураца, Билял сени биргесине тойлагъа жюрютгенмиди? Андан эсингде къалгъан неди?

- Мени да бек кёп элтгенди тойлагъа, Зумакъулланы Далхатны жашы аскерден къайтханда, анда да туруп келген эдик эки-юч кюнню. Ол заманда мени сейирим – не къарыусуз юйюр да тойланы ыйыкъла бла бардыра эдиле, бусагъатда уа эки-юч кюнден сора той да жокъ, оюн да жокъ.

Тойладан сора да, Билял, хар ингир сайын юйюбюзню аллында жаш тёлюню жыйып, къобуз согъуп, тепсетип, ойнатып тургъанды. Бюгюнча эсимдеди: «Гажон къызы, азыкъ этип тур, ингирде тойчула келликдиле», - деучюсю анабызгъа.

- Кесини уа юйюрю болгъанмыды?

- Угъай, кеси бир заманда къатын алмагъанды. Бир къызны келтиребиз деп къыссала уа, алай айтып болгъанды: «Элде къылыгъы мындан аман, мындан эриши къыз жокъду, барыгъыз да аны келтиригиз манга! Кеси уа ол къызгъа жашыртын барып: «Келечиле келликдиле санга, мен сени алмайма, ала аллыкъдыла, сен алагъа ышанып, сёз берип къойма!» - деп ол къызгъа алай айтып болгъанды.Сора келип: «Ма-а, манга ол окъуна келмеди, сора кимни аллыкъсыз сиз?» - дер эди.

- Кёчюп келгенде кёп адам юйлери, жерлери болмай бек къыйналгъандыла, сиз а къайда тохтагъан эдигиз?

- Биз кёчюп келгенде Аппайланы Хызыр колхозну эки этажлы фермасына элтген эди Ынцыттыда. «Билял, бир амал болгъунчу кесинг ишлеген юйюнгде тура тур», - деп. Халкъ кёп эди, юйле жетишмей эдиле, биз а анда бир жыл тургъанбыз.

- «Кесинг ишлеген юйюнгде» деп не ючюн айтхан эди?

- Бизни кёчюргюнчю, Къоспартыдан ёгюз арбала бла, комсомол бригаданы таматасы болуп Ынцыттагъа (башындагъы Чирик кёлге) жолну Билял ишлетгенди. Кишиле, балтала бла тереклени аудуруп, тиширыула чырпыларын ариулап, жолну ол комсомол бригада ишлегенди. Ишден сора уа, сюйгенича къобуз согъуп, ишчилени арыгъанларын терк кетергенди.

Колхозну фермасын да ма ала ишлегендиле. «Ма бу жолну мен ишлегенме, къызым, къызла бла», - дер эди ары-бери ётсек.

- Санга Кураца деп Билял атагъанын билеме, аны хапарын бир айтсанг эди.

- Анам алай айтыучу эди: «Тылы баса тургъанымлай, къолларымы жууаргъа да къоймай: «Кел, кел, Гажон къызы, кел, бир сейирлик тиширыу келгенди, аны кёрмей амалынг жокъду», - деп, алып баргъан эди тылы къолларым бла клубха Кураца Каширгованы къобуз сокъгъанын кёргюзтюр ючюн». Ала бир бирлерин бек сюйгендиле, болсада Курацаны къачырып кетгендиле да, къадарлары байлашмагъанды.

Юйюр насыбы Курацаны да тутмагъанды, кеси ёсдюргенди жашын. Анга Билял деп атагъанды кеси да. Манга уа Билял атагъанды Кураца деп.

Бютюнда арт заманлада уа концертле бла да бирге жюрюп, къобузчулагъа къуралгъан эришиулеге да бирге барып тургъандыла. Аллай бир эришиуде: «Мен биринчи жерни эки кере алгъанма. Кураца алсын энди, мен иги сокъмагъанма», - дегенди.

…Таулу макъамла бла кёпле ёхтемленнгендиле, аланы ичинде дунияны айтхылыкъ макъамчылары да болгъандыла. Къобузчула, макъамланы согъуп, халкъ жырлагъа жан бередиле, алай жыр устала да чыгъармаларында къобузчулагъа эс бурур ючюн къалмагъандыла. Билялгъа да белгили поэтлерибиз кёп ахшы назмула жоралагъандыла, аны бла анга хурмет этгенлерин билдире.

Огъары Малкъарны тауларында ёсген белгили адамларыбызны санында сыйлы жерни Къазий улу Билял алады. Къууанчда, бушууда да ол адамланы арасында болгъанды. Бизни халкъыбыз саулукъда Къазийланы Билялны аты да ёлюмсюздю.

АППАЙЛАНЫ Жанна.
Поделиться: