Хорлам келлигин билгенди, адамлыкъны багъаларгъа, таукелликге чакъыргъанды

Ырхы келип, шыкъычыла бир ненча кере къыйынлыкъ кёргенден сора 1939 жылда аланы Кичибалыкъгъа кёчюрюрге оноу этилгенди. Анга ыразы болмагъанла асыры кёп чыкъгъандан республиканы башчылары Кязимден болушлукъ излегендиле. Ала халкъ аны ызындан барлыгъын билгендиле. Ол ишге жегилирге жюреги унамаса да, акъылы бла уа аякъ тирегенден хайыр чыкъмазын ангылагъанды поэт. Жамауатха юлгю кёргюзте, таматала излегенни да этгенди.

Сексен жылгъа жете келген адамгъа алай тынч тюйюлдю туугъан, жашагъан жерин алышхан. Ол жаны бла Кязим хажини халын ким да ангыларыкъды. Болсада ол, келлик тёлюлени къайгъыларын кёре, таукеллигин атмай, китапханасын сылап-сыйпап, агъач кюбюрлеге жыйгъанды…

Нени да алдан кёре билген акъылман кёп затны ойлагъанды. Ол жыллада жазгъан назмуларындан а адамланы эслеринде аз зат къалгъанды. Баям, биринчи китабы зарфха урулуп чыкъгъанда, аны халын кёрген Кязимни акъ сёзден кёлю чыкъгъан болур эди. Ол заманда ол былай жазгъанды:

Бу не затха ушагъанды? –
Мени ючюн ким жазгъанды?
Манга айып атагъанды,
Агъачыма от салгъанды.

Сормай-ормай тешиндирди,
Зыккылларын берип ийди,
Мен билмеген жарты тилни
Унарымы къайдан билди?!

Ким кюрешди бу зат бла?
Кырдыгымы бузлатдыла!
Жашай эдим мен халкъ бла,
Бош жаншакъгъа ушатдыла!..

Андан арысында аны эсде къалгъан назмулары дуниялыкъны – адамны, жашауну бла ёлюмню, гюняхланы, сууапланы юслериндендиле. Баям, жыл саны да аны кёп тасха оюмларын айтдыргъанды. «Ёлюм келир» деген назму аны ол сагъышларыны  бир кесегиди:

Ёлюм келир, итим чабып тыялмаз,
Ёлюм келир, жашым тутуп жыгъалмаз.
Ёлюм келир, мени дунияда къоймаз,
Алай ол назму къаламы оялмаз!

Ёлюм келед, адамны алып кетед,
Адам биргесине тёрт санын элтед,
Ишлеген юйюнг, жазгъан назмунг къалад –
Дуния иеси ёлюм тюйюлд, адамд.

Насыпха, ол заманда кичибалыкъчыланы эсгергенлерине кёре, анга Къулийланы Къайсын бла Отарланы Керим келип, туугъан элинден ажашхан, биринчи китабы къууанч орунуна жарсыу берген таматаны жапсарып, кёлюн кётюрюп тургъандыла. Ол, алагъа атап, бир къауум назму да  жазгъанды. Керимге ол былай айтханды:

Хар адамгъа жюрек бла къан бирди,
Назмучугъа назму бла жан бирди.
Назмучу назмучугъа къарындашды,
Аны ангыламагъан назмучу – бошду.

Къайсыннга уа:

Баям, къозула жетгенин билгенди –
Кесиме ушаш, «тели» Къайсын келгенди.
Къозу эт ашап, боза ичип, олтурдукъ,
Эски юйюмде назмуланы окъудукъ.

Былайда жаш поэтге «тели» дегенин «кесиме ушаш» дегени жумушатып, ийнакъ этип къояды. Акъылманны Къайсыннга сюймеклигин ёню, назмуну женгиллиги да кёргюзтедиле. Къулий улуну биринчи китабы чыкъгъанда, анга къажау сюелип, жаш поэтни жолун тыяргъа сюйгенле кёп болгъандыла. Алай а къоруулагъанла да чыкъгъандыла. Экинчи кюн окъуна республикалы газетде Хочуланы Салихни аламат статьясы чыкъгъанды.  Кязим да «Мудах болма» деген назмусу бла жапсаргъанды аны.

Кёреме: хыйла тутуп,
Жолунгу кеседиле,
Жырталла, кенгеш къуруп,
Жыйылып кечегиде.

Инсан жоругъу алай –

Фахмугъа зарлыкъ къалмаз, – деп, ол Къайсыннга кёл этдиргенди. Ол дерсни жашау кёп кере да бергенди артда Къулий улуна. Ол кезиуледе ол Кязимни айтханын эсге ала тургъаны сёзсюздю.

Мудах болма не уят,
Ишле, жахиллеге кюл.
Тартхан ёгюзге таякъ
Бегирек тиеди, бил.

Биреу хуна къаласа,
Биреу аны бузаргъа
Хазырды, онг табалса, –
Не зат этейик заргъа?!

Кязим жаш къалам къарындашына «Къыйын кюн, таугъа чыгъып, Тёгерекге да къара», – дейди. Бусагъатда кёп белгили алим тинтиуле этип жетген жан бакъгъан табийгъат амалны ол заманда окъуна билгени сейир тюйюлмюдю?

Кязим хажи айтды деп,
Тёлюлеге да жетдир.  
Къайда да бирлик излеп,
Халкъынга ыспас этдир.

Эртте, кеч болса да, халкъ
Чегеди тюзню, терсни.
Кёлсюзлеге басмай жакъ,
Ал биргенге бу дерсни!

Айхай да, алгъанды аны дерсин Къайсын, ол шартны саулай жашауу бла кёргюзтгенди.

Шыкъычыла жангы жерде иги да орналгъынчы, Уллу Ата журт уруш башланнганды. Поэтни эки жашы – Сагид бла Асадуллах - бирден кетгендиле къазауатха. Ол кюнледе Кязим хажи кесини поэт борчун «Палахда белни къаты къыс», «Биз хорларбыз!» деген насийхатлада кёргенди.  Ол биринчи назмуда халкъны бирликге чакъыргъанды. Ол айтханын а ахыр тизгинле кючлендиредиле:

Аны билигиз барыгъыз –
Жашыгъыз, ныгъыш къартыгъыз:
Къайнамаса дерт къаныгъыз,
Аманнга къалыр артыгъыз.

Ары дери Къызыл аскерге махтау назмула («Жашла, сизге ата сёзюм», «Къызыл аскер», «Антынгы сен ариу эсгер») жазып тургъан Кязим былайда да алда айтханына кертичилей къалгъанды. «Биз хорларбыз!» деген назмуда ол бу къазауатны къалай бла башланнганындан да хапар береди.

Гитлер чапды жерибизге,
Къайгъы келди элибизге.
Партияны хорларла деп,

Ол келмесин кёлюгюзге, – дейди ол, халкъгъа кёл этдире. Уруш келтирген палахланы  санай келип, таукелликге, хорламгъа ийнаныргъа чакъырады:

Къатынланы эрсиз этди,
Сабийлени ёксюз этди…

Душман, огъурсуз болса да,
Халкъны къырып бошаялмаз,
Ол, оноуну кенг салса да,
Муратына жетишалмаз.

1941 жылда, уруш башланнган кюнледе, ол аны не бла бошаллыгъын кёргенди, билгенди:

Бузулур деп, сиз къоркъмагъыз,
Совет халкъны къурч къаласы,
Атасын фашист ёлтюрсе,
Унутмаз аны баласы.

...Совет властны алалмазла,
Байрагъын малтаялмазла.
Бир жумдурукъ болурбуз биз,
Бизден кючлю болалмазла.

Артха къуууп, биз барырбыз,

Къызыл байракъ биз салырбыз, – деп, ол алда бир ненча жыл озуп боллукъну айтады. Акъылманла билгичлиги – ол жер адамы ангыламаз шартды.

Бу жыллада Кязим кюйле да жазгъанды. Алай болмай да не амал – къайгъысы болгъан аны тапханды ол ачы кюнледе. «Жарлы бала» деген назмусунда Кязим бандитлени къолларындан жоюлгъан, эл советни председатели болуп тургъан жашы Асхатны жиляуун этеди:

Сакъламадыкъ жау къонакъны,
Кече келип, эшик къакъды.
Анга тюбеген а – хакъды,
Ол Аллахдан аман тапды.

«Жолоучубуз, ач», – дедиле,
Жол усталыкъ тиледиле.
Къайдан билдик, ким эдиле, –
Бизге бичакъ биледиле!

Жарлы бала, чыгъып кетдинг,
Бир сагъатдан ёлюп келдинг.
Ананга сен бушуу бердинг,
Жарлы жюрегин кюйдюрдюнг.

Жау къонакъны билалмадым,
Жолдан тартып тыялмадым.
Сени кёрюп туралмадым,
Тилим тартыла, жилядым.

Аманла кёп чыкъгъандыла,
Кёп игини жыкъгъандыла,
Сени ала жутхандыла,

Атангы улутхандыла… – деп, ол заманлада, иги, аман да жоллагъа жайылгъанда, тюз адамлагъа болгъан артыкълыкъны бир бетин кёргюзтеди.

«Немис, румын киргендиле» деген назмусунда  Фашистле тау эллеге келгенлерин, анда этгенлерин айтады. Ушкок тутары къазауатха кетген элде ала «Къурайдыла асмакъланы, Жыядыла жасакъланы».

Тёгюледи адам къаны,
Къыйналады анга жаным.

Тартып, ушкок атар къалмай,
Айтып, сёзю батар къалмай,
Жарлы халкъгъа не кюн келди! –

Жаханим да болмаз аллай, – деп, Кязим аны ачыу къалай къыздыргъанын туура этеди. Алай андан не келсин? Жаланда тёзюм бла ийнаныудула бу болумну тюзюне бурлукъла. Андан айтады ол:
 
Къоркъуп, бугъуп къалмайыкъ биз,
Къайтыр алгъын кезиуюбюз,
Жалдатлагъа келир ёлюм,
Сау къалгъан да аны кёрюр.

Этилирле тойларыбыз,
Кютюлюрле къойларыбыз,
Жау бетинде жунчумайыкъ,
Барына тёзюп турайыкъ, – деп да.

Ол кезиуде жазылгъан назмуладан бири «Бу уруш дегенинг неди?» деп сорады.  Ол мында эллилери чекген азапны къыйынлыгъын, ёлюм¬ню уллу бушуулугъун суратлайды, аны бла бирге адамны сёнгмез кючюн махтайды:

Кюе-кюе, кюл болабыз,
Кюнде былай ууалабыз.
Адам деген не кючлюдю –
Къаядан да тёзюмлюдю!

Юч жашы дунияларын алышхан Кязим ол кюнледе ёлюмню юсюнден кёп сагъыш этеди. «Мен бир инсан. Жашадым, жанды отум…» деген назмусунда ол, артха къарап, кеси жашауун суратлайды. Ол ауушса, ызы бла  не боллугъун да айтады:

Мен ёлюрме, жаназыма келирле,
Жаннет тилеп, ыразылыкъ берирле.
Сёзюмю, акъсакъ бутуму эсгерирле,
«Жарлы Кязим жиляй-улуй кетди», – дерле.

Асыл къартла келип, дууа тутарла,
Эгечлерим акъ чачларын жыртырла.
Къарт парийим да тёшге чыгъып улур,
Жамауат арбазымда юч кюн турур…

Тийре къартла гюрбежими къатында
Экиндиде ла-илаха айтырла.
Уятырла кёр шошлугъун, эсими,
Инши-Аллах, эл унутмаз кесими.

Адам жашаудан арый кёреме. Мечи улу 1943 жылда былай жазгъанды:

Къаламым да арыгъанды,
Къауалым да чарлагъанды,
Бетимде нюр къалмагъанды,
Мен келгенли не заманды!

Алай а былайда да аны бир уллу кюч жашаугъа, таукел болургъа тартады:

Жашау энди боллукъ суна,
Къалайма юй, буруу хуна,
Бой салмайын къартлыгъыма, – дейди ол.

Къалай-алай болсада не эсе да бир къайгъы аны босагъасын сакълагъанын а жюреги таймай сезгенлей тургъанды.