Жугъутур - Къабарты-Малкъар заповедникни белгиси

Республиканы заповеднигини ишинде экология туризмни айнытыугъа аслам магъана бериледи. Ол умутда эмда жарыкъландырыу, саулукъландырыу, илму-излем, тарых-маданият жумушланы тамамлар хыйсап бла аны тийресинде экология маршрутла жарашдырыладыла.

Учрежденияны башчысыны орунбасары Тогъузаланы Лейла айтханнга кёре, быллай маршрутлада къонакъла тау этекледе битим эмда жаныуар байлыкъла бла шагъырейленедиле. Ол санда кюнбатыш кавказлы жугъутурну кёрюрге да боллукъдула.

Бу жугъутур заповедникни белгисине саналады. Аны саны тас болур чекге жетерик къоркъуу болгъаны ючюн, Къызыл китапха тюшгенди. Заповедникде аны юч тюрлюсю жашайды: чегем-бызынгы, бызынгы-малкъар эмда сукан. Эркинлик берилмей уучулукъ бла кюрешгенле тыйылгъанлары бла эмда ол тийреледе иели малла кютюу азайгъаны бла жугъутурла табыракъ, тёбен жерлеге кёчюп башлагъандыла.

Заповедникде тургъанлыкъгъа, ала абаданлыкъгъа дери хазна жашамайдыла. Кёплери кюрт тюбюне тюшюп ёледиле, жыртхыч жаныуарладан къырыладыла. Аланы жаулары бёрюле бла сюлесинледиле. Ала жугъутурланы жолчукълада, отлагъан жерлеринде мараучудула.

Заповедникде 1982 жылдан башлап «Табийгъатны эсеплеу» барады. Анга жыл сайын бу жугъутурну саны къалай тюрленнгени да жазылады. Эсеплеу иш 50 маршрутда барады, кеси да апрельден башлап сентябрьге дери. Бу кезиуде жугъутурланы эслеген женгилди. Учрежденияны келечилери жер-жерледе айланып, сюрюуледе неллай бири болгъанын тергейдиле.

Алай бла бюгюнлюкде жети минг чакълы жугъутур барды дерге боллукъду. Заповедник къуралгъанлы бери аланы саны 5,2-7 мингде тургъанды.  Асламысында аланы Бызынгыда эмда Чегемде участкалада кёрюучюдюле.

Жарсыугъа, хар заманда да былай болуп турмагъанды. Озгъан ёмюрню ал кезиулеринде жугъутурну саны бек азайгъан эди. Аны сылтауу уа – чексиз, эркинликсиз уучулукъ. Бюгюнлюкде анга къажау ишни заповедникни къоруулау службасы бардырады. Талай участкала узакъда болгъанлары ючюн, къырал инспекторлагъа ары талай кюннге кетерге окъуна тюшеди. Заповедникде дагъыда экиге бёлюннген оператив къауум да барды. Ол бютюнда къоркъуулу жерлеге кёз-къулакъ болады. Иш былай бардырылгъаны себепден жугъутурланы саны азаймайды деп ышанырчады.