«Миллетни миллет этген затларыбыз жаланда тилни юсю бла сакъланырыкъдыла»

Поэт, кёчюрмечи, РФ-ни Жазыучуларыны союзуну келечиси, «Эльбрус» китап басманы малкъар адабият бёлюмюню таматасы Табакъсойланы Хасанны жашы Мухтаргъа бу кюнледе 65 жыл толгъанды. Ол бюгюнлюкде къарачай-малкъар адабиятны жолунда хайт деп баргъан назмучуларыбыздан бириди. Жырчы жырындан танылыр дегенлей, Мухтарны чыгъармалары да туугъан жерге, аны адамына сюймекликге жораланнган жарыкъ тизгинлери бла айырмалыдыла. Аны «Чарс», «Чарх оюн», «Мен билеме» дегенча назму жыйымдыкълары малкъар адабиятны тарыхында кеслерини даражалы жерлерин алгъандыла эмда, сёзсюз, окъуучуланы жюреклерине жол тапхандыла. Мухтар бла кёп болмагъанлай тюбешип, жашауну, чыгъармачылыкъны юсюнден ушакъ этгенбиз.

- Мухтар, тёрели соруудан башларыкъма: нартланы деменгили уясы Огъары Малкъарда туугъанса, баям, аллай къудурет омакълыкъны гюренинде жашап, поэт болмай къаллыкъ тюйюл эдинг. Къалай бла башланнганды ол жолунг?

- Хар болуннган, этилген ишни кесини бир тамалы болады. Баям, къанымдамы-жанымдамы, къайдан эсе да келип къоннган бир зат болур эди. Жашауум сёз бла байламлы боллугъуну мурдору мен туугъунчу окъуна салыннганча кёрюнеди бирде кесиме. Энчи сёзюмю айтыргъа уа кечирекледе таукел болгъанма, акъылбалыкъ болгъан чакъларымда жазмай а болаллыкъ тюйюлсе деген аллай бир сезим келген эди. Сора мектепде бизни бир керти да аламат устазыбыз Мисирланы Тамара Салыховна окъутханды, анга къарап, не жаны бла да юлгю алгъанбыз, биринчи назмуларымдан бирин да анга атагъан эдим.

- Иосиф Бродский кеси заманында «Адабият - ол жашауну къыйынлыгъыны суратыды», дегенди. Сен а къалай айтырыкъ эдинг?

- Адабият - ол жашауну бир кесегиди, аны тасхаларын ачаргъа кюрешген бир ачхыч. Дуниялыкъны байлыгъын, тюрсюнлюгюн аулап чыгъаргъа аны окъуна къолундан келмейди. Келген болса, анча ёмюрню ичинде анча китапла чыкъгъанлай турмаз эдиле.

- Жазыучуну жазгъан затлары аны кесинден энчи жашайдыла деучюдюле, ол керти да алаймыды?

- Хау, ол айтыу бла толусунлай келишеме дерге боллукъма. Сёз ючюн, Журтубайланы Махти бла «Зоопарк» деген эпифарсны жазгъаныбызда, ол Малкъар театрны сахнасында да салыннган эди, бир бирибизни къылларгъа жетиучю эдик. Нек? Бу жигит былай айтырыкъды деп бирибиз, угъай, ол алай айтырыкъ тюйюлдю, былай айтырыкъды деп, башхабыз. Алай этип, даулаша кете эдик да, ахырында уа не ол, не мен айтхан да болмай къала эди. Жигитибиз: «Мен аны да айтырыкъ тюйюлме, муну да айтырыкъ тюйюлме, излегиз да, башха затны салыгъыз», - деп, айтханын этдиргенди.

Чыгъармачылыкъ деген аллай сейир затды, бир затны жазама деп тургъанлай, ол башха жанына кесича бурулуп кетеди, гыллыуну тюрлендирмей амалынг жокъду, сыйын мен излеген чеклеге деп къысады. Ол аны энчи жашауу болмай не затды да сора?!

- Илхам а къайдан келеди?

- Аллахды билген, айтхан къыйынды къайдан келеди ол!

- Назмуларынгдан биринде «кюн, ийнанама мен санга»,  деп жазгъанса. Жашауда уа сен кимге, неге ийнанаса?

- Кюннге ийнаныу – ол игиликге ийнаныуду. Аллахха ийнаныуду баш магъаналы зат жашауда. Аллахха шукур этмеген  адамгъа да ахшылыкъ этерик тюйюлдю, адамгъа ахшылыкъ этмеген а Аллахха да шукур этерик тюйюлдю. Бу жашауда хар зат къаты байламлыкъдады.

- Аллахны сагъындыкъ эсек, назмуларынгы биринде ийманлы болуу къыйын борчду дегенсе. Ийманлы адам къаллайды бюгюнлюкде? 

- Анамы атасы Ахкёбекланы Машу Бызынгыны Эл советини председатели эди уруш жыллада. Элде жашланы аскерге алыргъа повесткала аны къолунда эдиле. Кесини уа жети жашы, бирине да онсегиз жыл толмагъан. Таматасы Гиняз а ёрюмю, ёсюмю болгъан улан эди да, халкъны сабийин къазауатха ашырып, кесиникин аягъанды демесинле деп, аны къурап, айтханымча, жыл саны да жетгинчи ашыргъан эди урушну отуна аппам биреуню жангызыны орунуна, аны тамыры ёчюлюп къалмасын деп. Ийманлы адамны юлгюсю тюйюлмюдю ол? Керти ийманы болгъан адам Аллахха къуллукъ этгени бла бирге халкъгъа да къуллукъ этеди.

- Сен а аллай ийман бла жашаяламыса?

- Кесим билип, адамны жанын къыйнамазгъа кюрешеме, билмей, гюняхлыкъ этген эсем, бизни жаратханны кечикмеклигине ышанама. Атам манга алай айтыучу эди: «Болурла аллай кезиулеринг да – сени тюзлюгюнгю бир Аллахдан бла кесингден сора киши билирге сюймеген. Тёзерсе. Алай кесинге кюзгюге къарап: «Ай налат болсун, алай а къалай этдинг!»- деген кюнюнг – ол сени ёлген кюнюнгдю», - деп.

Анабыз да, айтханымча Ахкёбекланы Машуну къызы Чакира, тюз алай юйретгенди бизни, жалгъаннга алданмагъыз, къатыгъыздагъылагъа эс тапдырыргъа кюрешигиз, жюрек къыйынлыкъдан бир жанына болугъуз деп. Былайда Кязим хажини сёзлери бла айтыргъа сюеме: Бу жашауну тирменлерин къурмасанг,/Адамлагъа къарындаш болуп турмасанг,/ Барыда бош, къыйынынга сууап аз,/ Дефтеринге ыразылыкъ жазылмаз,- деп.

- Белгилисича, къарачай-малкъар халкъны уллу да, деменгили да тин къыйматлары барды. Ол хазнаны ёзгермезча, ёчюлтмезча бюгюнлюкде не этерге тийишли болурбуз?

- Чынг алгъа тилибизни сакъларгъа. Бу дуниялыкъда бизге берилген къыйматларыбызны багъаламасакъ, сора тамбла не ахшылыкъла кёрлюкбюз. Миллетни миллет этген затларыбыз жаланда тилни юсю бла сакъланырыкъдыла. Эки зат барды энчи магъанасы болгъан, аны юсюнден Ёзден адетде аталадан жер къалыр, аналадан жыр къалыр деп айтылады. Аны бла байламлы орус тилде бир тизгинле да келген эдиле бир кезиуде, ала былай башлана эдиле: О боже, что же ожидает нас!/ Ужели мой родной язык умрёт!/ Балкарка мать, над зыбкою склонясь,/ Чужую колыбельную поёт. Сагъышландырырча затладыла была.

- Чыгъармачылыкъгъа къайтайыкъ. Мухтар, сени жыр да жаз, назму да жаз, жамауат къулакъ салмаз, сом къайгъылы дунияда сёзюнгю киши алмаз деп жазгъанынг эсимдеди. Ол керти да алаймы болуп къалгъанды, шёндюню поэтине сёзюн эшитдирген къыйынмыды?

- Да не букъдурур кереклиси барды, сом къайгъылы дунияда жазгъан адамгъа сёзюн эшитдирген керти да къыйыныракъды. Алай айтырыгъым, мен, Табакъсойланы Мухтар, не зат жазалгъан эсем да, аны окъумайдыла, билмейдиле, истемейдиле деген жарсыуум болмаз, бир тизгиним да ёмюрде окъулмай да къалсын, халкъыбыз кесилигин, тарыхын, бетин, къылыгъын, сыфатын сакълап, миллетлей къалып жашасын ансы.

- Не зат къыйнайды бюгюннгю поэтни жюрегин?

- Битеу дунияда бола тургъан тапсыз ишле бири къалмагъанлай къыйнайдыла жюрегими. Аны алай сорууунга тюз жууап берейим деп айтхан сунма, жюрегимде болгъанны айтама. Халкъыбызны Аллаху тагъала, мен оюм этгенден, бир сейир энчилиги бла жаратханды. Таулула битеу дунияны къайгъысын кёре биледиле, анга кеслериникинеча жарсый да биледиле. Сора малкъар назмучу да миллетини дуниялыкъгъа кёз къарамы бла келишмесе, ол кимди?!

Белгилерге сюеме, бизде къайсы къууумларыбызда да таулула алгъыш айтсала, жаланда юйюрлерине, ёз журтларына айтып къоймайдыла, ала къыралгъа, дуниягъа да алгъыш этедиле. Къайсы узакъ жерде болгъан къыйынлыкъла да таулуну жюрегине биз болуп чанчылады. Барыбыз да дуниялыкъны къулларыбыз. Къайсы да болсун, башха халкълагъа къыйын болгъан заманда биз а боккабай ойнагъандан Аллах сакъласын. Поэтмеми, поэт тюйюлмеми, ма аллай затла сагъышландырадыла мени хар заманда да.

- Орус поэтесса Анна Ахматова: «Верю я, сохраним мы тебя, русское слово», деп жазгъанды. Ийнанамыса сен а таулу сёзню сакъланырына?

- Ийнанмай а! Шёндю Жарашыуланы Зайнафны «Къарачай-малкъар тилни фразеология сёзлюгюн» жангыдан чыгъара турабыз. Автору сау кёзюнден болмагъанды, жарсыугъа, бу иш. Аны редакторлукъ ишин тамамлай турама. Динибиз, жерибиз, ана тилде сёзюбюз сакъланырларына ийнанмасам, бу затла бла кюреширик тюйюл эдим. Анда-мында къаламым бир зат тырнай эсе да, ол да жаланда аны ючюндю.

- Атанга жоралап бир ненча назму тизгенсе, алада аныча таза жюрекли болалырмамы, анга ушаялырмамы деп жарсыгъанынг туурады. Ушаялгъанмыса?

- Да ким да атасына-анасына ушаргъа кюреше болур. Керти тёлюню керти адамлары эдиле ала, къыйынлыкъланы да кётюрюп, миллетликлерин да сакълап, ийнаныулукъну да тас этмей жашагъанла.

Алгъаракъ жыллада «Эльбрус» китап басмада «Хорлатмаз адам эси» деген эсгериуле жыйымдыгъы дуния жарыгъын кёргенди. Анда абадан тёлюбюз кёрген къыйынлыкъларыны юсюнден хапарлагъандыла, хар бири кесини энчи азап жолуну юсюнден. Анда жетмишден артыкъ адамны эсгериулери бардыла. Алай ала хар бири ахырында бир бирлери бла келишип айтханча: «Биз кёргенни душманыбыз да кёрмесин»,- деп, тилек этедиле. Ма аллай жюрек тазалыгъы болгъан халкъды халкъыбыз. Атам бла анам да ол миллетни адамларыдыла. Ала бюгюн-бюгече да манга юлгю болгъанлай къаладыла. Алагъа ушаргъа насыпны Аллах берги эди!

- Ушагъыбыз башланырны аллында хар таулу кеси бир тау кибикди,  дединг. Баям, ол эр кишилени юсюнден айтыла болур алай. Бюгюннгю эр кишиле уа къаллайла болургъа тийишлидиле?

- Ата-бабаларыбызгъа ушагъанла. Жарсыугъа, бирде болалмай да къалабыз.

- «Таулу тиширыулагъа» деген назмунгда уа тиширыулагъа бек уллу борчла салгъанса. Аны юсюнден айтсанг эди?

- Хау, къыйматларыбызны, ана тилибизни жаланда сен кесинг, таулу тиширыу, сакъларыкъса, деп жазгъанма мен анда. Алай тюйюлмюдю да? Миллетни тамблагъы кюню ёсюп келген тёлюдеди, шёндю уа битеу сабийле элледе окъуна орусча сёлешедиле. Ол а сиз, анала, ала бла тилибизде сёлешмегенигиз ючюндю. Къылыкъ, адет, адеп тил бла бирге келедиле. Чынтты таулу эр кишини ёсдюрген да тиширыуну борчу тюйюлмюдю да? Динибизде, халкъыбызда да тиширыуну къачы бек бийикди. Аны унутмазгъа чакъырама барыбызны да.

- Туугъан кюнледе бир эсепле чыгъаргъан тёре болуучуду. Не айтыргъа боллукъса сен аны бла байламлы?

- Бизни халкъгъа туугъан кюнлерин белгилей турурча аллай насып келсин. Уллу Малкъарны къартларындан эшитгенме бир буруннгу адетни юсюнден, Къагъыйланы Назифаны жазгъанларында да тюбейдиле аны юсюнден айтыула. Эртте заманлада таулула сабий тууса, аны бир жылын белгилегендиле, андан сора уа жюз жылын, орталыкъны белгилеген адет болмагъанды. Халкъыбызны хар инсанына да туугъан кюнюн жюз жыл толгъандан сора белгилей турурча насып берилсин. Буруннгу адетлерибизни жангыра башларгъа керекбиз!

Эсепле уа… Этер ишинг этген ишингден аслам эсе, эртте-кечден эсеп чыгъаргъан тюз болмаз. Иги къууумларыбыз, умутларыбыз да алдадыла.