Бюгюнлюкде мал тутхан къыйынмыды?

Белгилисича, къарачай-малкъар халкъ ёмюрледен бери малчылыкъ бла баш тута келгенди. Ол себепден аны къоншу миллетледен окъуна иги биледи. Орта Азиягъа тюшгенлеринде да къазахлыланы, къыргъызлыланы арасында айырмалы болалгъанлары уа анга шагъатлыкъ этеди.

Бюгюнлюкде да таулу арбазлада тууар, ууакъ мал тутханла бардыла, алай аллайланы саны азая барады. Аны сылтауун билир муратда соруу бардыргъанбыз.

Османланы Хыйса, 70 жыл:

- Орта Азиядан кёчюп келгенибизден бери Герпегежде ата юйюбюзде мал тутханбыз. Артда, Акъ-Суугъа кёчгенимде да, атам ийнек берген эди. Ма андан бери арбазымда мал къурумагъанды. Не заманда да эки-юч ийнекден аз тутмагъанма, тёлюлерин ёсдюргенме. Жашыракъ кезиуюмде бичен да ишлегенме, бусагъатда уа мал ашны къайсы бирин да сатып алама. Бюгюнлюкде бир сауулгъан ийнегим барды, сютю, айраны да жарап турады.

Элде сюрюу чыкъмаса къыйынды, сюйгенича отламагъан малны сютю да иги болмайды. Акъ-Сууда, башха амал болмай, малланы агъачха къыстаргъа тюшеди. Ала, бирде эки-юч кюн юйге келмей, тышында къалгъан кезиулери болады. Ол а сютню таркъайтады.

Бусагъатда элге жууукъ тийиреде бош жер къалмагъанды, нек дегенде адамла юйле саладыла, бахчала ишлейдиле. Черек жагъаланы окъуна кафеле бла солуучу объектле алгъандыла. Ол себепден тууарла отлар жерле излеп, шахаргъа ычхынсала, тазир тёлерге тюшеди.

Бир малны окъуна юсюнде адам турургъа керекди. Кюнню узуну ишлеген инсаннга уа ол къыйынды. Мал аш да багъады, биченни, мирзеуню сатып алыргъа кёплени къолларындан келмейди.

Къалай-алай болса да, мени оюмума кёре, бир амал болуп, элде юйюрню эм азындан бир ийнеги болургъа керекди – «Мал тутулгъан жерде берекет къурумайды», - дегендиле. Андан сора да, кесинг билген ашны, сууну хайырланнгандан игиси жокъду. 

Гочаланы Харун, 74 жыл: 

- Не заманда да малсыз болмагъанма. Кичибалыкъны совхозунда шофёр болуп ишлегенме, ызы бла, пенсиягъа чыкъгъынчы, сауулгъан малланы фермасында бригадирлик этип тургъанма. Бюгюнлюкде да, жыл саным келгенине да къарамай, арбазда алты ийнек эм жыйырма чакълы ууакъ мал тутама.

Сауулгъан сютню артыгъындан бишлакъ, къаймакъ этип, шахаргъа элтип сатабыз. Таза продукциябызны билгенле сюйюп аладыла, бирде сакълап окъуна турадыла. 

Мал ашны юсюнден айтханда, кёбюсюнде кесибиз хазырлагъан бичен бла кечинебиз, мирзеуню кёп къоратмайбыз. Къыш кезиуде къауданнга жиберебиз, жайда уа сюрюу чыгъады. Ууакъ малла да асламысында таугъа жибериледиле. 

Жаш адамланы кёбюсю, башларына бир мадар излеп, ишлерге башха регионлагъа кетгендиле. Элде къалгъанла уа, аз-кёп болса да, мал тутаргъа кюрешедиле.  Бусагъатда андан къачхан, ыйлыкъгъан жокъду.           

Кючмезланы Илияс, 34 жыл:

- Герпегежде жашагъаныбызда талай ийнек эм аслам ууакъ мал да тутханбыз. Артда Хасаниягъа кёчгенибизде, аланы санын иги да азайтыргъа тюшгенди. Шахар къыйырларында мал бла кюрешген къыйынды, болсада бюгюнлюкде эки ийнекни кечиндирирге кюрешебиз. Алагъа кесим къарайма, ишден заманымда эркин болалмай, кечирек къалыргъа тюшсе, юйдегиле да болушадыла.

Мал тутханымы баш сылтауларындан бири – юйде ашыбыз химиясыз, таза сютден этилген болсун деп алайды. Мындан арысында къалай боллугъун билмейме, алай бусагъатда маллагъа къараргъа жетишеме, ашларын да тапдырама.

Сотталаны Расул, 35 жыл: 

- Юйюбюзде тууарла эм ууакъ малла да тутхандыла. Аланы кёбюсю жайлыкълада кечиннгендиле. Аны ючюн болур, маллагъа сюймеклигим гитчелигимден бери келеди.

 Бусагъатда эки желлей тургъан ийнегим бла багъылгъан бугъам барды. Аланы сютлерин, тёлюлерин да ашыгъып сакълайма. Кичибалыкъча узакъ тау элде малдан, биченликден башха бир тюрлю файда тюшюрюрча зат жокъду. Сютню кесинлей сатхандан уллу хайыр чыкъмайды. Ол себепден кёпле андан бишлакъ, къаймакъ этип сатадыла.

Багъылгъан малны да элде союп чачабыз, бирде тюбюнден келип да аладыла. Мал аш бла къыйналмайбыз, кёбюсюнде бичен бла кечиндиребиз. Арт заманда жаш адамла малчылыкъгъа эс бура башлагъандыла, онглары болгъанла, биригип, къошла да къурайдыла.

Къулийланы Хасан, 43 жыл:

- Биринчи Чегемде биз жашагъан тийреде сюрюу чыкъмагъаныны хатасындан кёпле малларын къурутхандыла. Дагъыда баш сылтауладан бири мал ашны багъалыгъыды. Тау элледеча, къауданнга къыстаргъа, жайлыкълагъа жиберирге онг жокъду. Болсада мени оюмума кёре, мал ол берекетди. Юйюнде сютю болгъан ач къаллыкъ тюйюлдю.

Кесибизни юсюнден айтханда, эсимдеди уллу санлы, эрттен, ингир биришер челек сют берген ийнегибиз болуучусу. Ол ырахын болгъандан сора сояргъа тюшген эди. Анга юйюрюбюз болмагъанча бек жарсыгъанбыз. 

Мамучуланы Хаким, 56 лет:

- Атабыз аякъ юсюнде болгъанда, юч ийнек эм бугъала да тутханбыз. Ол ауругъандан сора, мен ишден алагъа жетиширча болмагъанма. Сора аланы апчытырымы ангылап, кетерирге тюшгенме.

Эллени кёбюсюндеча, Экинчи Чегемде да сюрюу чыкъмагъаны, отлар жерлени къалмагъанлары кёплени жунчутханды. Аны бла бирге мал ашны да багъасына къошула барады. Хайыуанла кюндюз бир жерде кечинирча болса, эрттен-ингир къараргъа да жарарыкъ болур эди.