«Ана тилге юйретиуню зыгытлары юйюрде чагъадыла»

ЮНЕСКО 1999 жылда бардыргъан конференцияны кезиуюнде 21 февральда Ана тиллени халкъла аралы кюнюн белгилерге деп тохташдырылгъан эди. Андан бери жыл сайын дунияны жер-жерлеринде жашагъан миллетле сагъынылгъан датада байрамла, къууанчлы тюбешиуле къурайдыла.

Тарых шартлагъа таянып айтханда уа, 21 февраль быллай магъаналы кюнню белгилер ючюн бошдан сайланмагъанды. 1952 жылда Бангладешде студентле ана тиллери – бенгалини – къырал тилледен бирине саналырын излеп, демонстрациягъа чыкъгъан эдиле.

Къайсы халкъны да тили айныр эмда ёсюп келе тургъан тёлю аны бла тийишли даражада хайырланыр ючюн, айхай да, устазла салгъан къыйын энчиди. Бюгюннгю ушакъ нёгерибиз Тёппеланы Ханифа да аллайларыбыздан бириди. Ол Нальчикни экинчи номерли лицейинде жыйырма жылдан аслам заманны малкъар тилден бла адабиятдан дерсле бере, КъМР-ни Жарыкъландырыу, илму эмда жаш тёлюню ишлери жаны бла министерствосуну, шахар администрациясыны билим бериу департаментини да дипломларына, саугъаларына тийишли болгъанлай келеди.

Озгъан жылны аягъында «Биз башхалабыз, алай эсе да, барыбыз да тенгбиз!» деген ат бла бардырылгъан Шимал Кавказда ана тилледен окъутханланы халкъла аралы конкурсларында ючюнчю даражагъа чыкъгъанды. Андан сора да, илму бла кюрешеди. Аслам сейир статьяны авторуду. Аланы бир ненчасы уа ВАК-ны тизмесине кийирилген журналлада басмаланнгандыла.

- Ханифа Мустафаевна, тилни айныууна къошумчулукъ этгенле – аны бла ишлеген кадрладыла. Былайда устазны къыйыны бегирек окъунамы болур деригибиз келеди. Бюгюнлюкде малкъар тилден окъутханланы бармыдыла жарсыулары, не дерге боллукъса аны юсюнден?

- Бусагъатда ана тиллеге энчи эс бурула башлагъанын белгилерге боллукъду. Устазлагъа болушлукъгъа ФГОС-ланы излемлерине тийишлиликде жангы окъуу китапла жазыладыла, алагъа ишчи дефтерле, башха тюрлю пособияла жарашдырылып, басмадан чыгъадыла.

Малкъар тилден окъутхан педагогланы жарсытхан жаланда ата-аналаны уллу кёллюлюклериди. Алай эсе да, насыпха, арт кезиуде ана тилни билирге сюйген, тауча сёлеширге итиннген сабийле аслам бола баргъанлары да кёллендиреди. Окъуучуланы сейирлерин къозгъаргъа, тилге сюймекликлерин ёсдюрюрге жораланып, аслам тюрлю эришиуле, олимпиадала да къураладыла. Аланы кёбюсю быллай конкурслагъа сюйюп къатышханлары да къууандырмай къоймайды. Сёз ючюн, биз сабийле бла озгъан орта кюн КъМКъУ-да жыл сайын да Ана тиллени халкъла аралы кюнюне аталып къарачай-малкъар тилден бардырылгъан олимпиадагъа къатышханбыз. Аны эсеплери алыкъа белгили тюйюлдюле.

Былтыр а шахар даражалы олимпиадада онбиринчи классны окъуучусу Текуланы Мариям биринчи жерге тийишли кёрюлгенди. Онунчудан Жабелланы Шамиль бла тогъузунчудан Бабаланы Танзиля уа призёрла болгъандыла. Шахар школгъа жюрюгенле аллай жетишимлеге жетселе уа, айхай да, тилибизни сакъланырына ышанаса.

- Айхай да, сен айтханча, ана тилибизде сёлеширге, окъургъа, аны билирге излеген жашла бла къызла болгъанлары ышандырады. Болсада, устазларыбыз иги ишлей эселе, сабийлерибиз къарыусуз некдиле деген оюм да барды?

- Бизни лицейде малкъарча сёлеше билгенден тышында да, тауча жыр айтыргъа, сахна оюнлагъа къатышханда да ана тилибизни шатыклыгъын, байлыгъын кёргюзталгъанла, баямлагъанла асламдыла. Аллай жарыкъландырыу ишле миллет сезимни эмда кёз къарамны къуралырына эмда тохташыууна себеплик боладыла. Аны бла бирге уа окъуучуланы ёз тиллерине сейирни къозгъаргъа, сюймекликни кючлендирирге къошумчулукъ этедиле.

Болсада жаланда устаз дерслеринде бла аладан тышында бардыргъан иш бла сабийле тилни тийишли даражада билип, ангылап, сезип да къояллыкъ тюйюлдюле. Алай болур ючюн педагоглагъа юйюрню жанындан да болушлукъ керекди. Аны себепли уа ата-анала ёсдюргенлерин гитчеликден да эм алгъа ёз тиллерин эшитирге ызы бла уа сёлеширге юйретирге тийишлидиле.

Алай болса уа, ала, не сёзню да ич магъанасына тюшюне, дерсде айтылгъан затны ангыламай къыйналмайдыла. Тилни билген окъуучула бла ишлеген а, айхай да, устазгъа кёп кёре да тынчыракъды. Алагъа дерс бере, айтхан затынгы унутмазларына да ийнанаса.

Сабийле ана тилни эшитирге керекдиле деп, бошдан айтмагъанма. Амал бар эсе, аланы солуу кюнледе неда каникуллада элде ынналарына-аппаларына элтирге боллукъду. Билесиз, не десек да, анда тилибиз бегирек хайырланылады эмда сакъланады.

Ёсюп келген тёлю абаданладан бешик жырла, жомакъла, таурухла, сейир хапарчыкъла да эшите турургъа керекди. Алай бла ала тилибизни энчилигин сезедиле, анга юйрене, дуниягъа кёз къарамлары да кенгереди. Аны бла бирге уа гитчелигинде эшитгенни адам унутхан да этмейди.

- Биз, таулула, ЮНЕСКО-ну тиллери тас болургъа къоркъуулары бар миллетле бла байламлы жарашдыргъан атласларында аллай халкъланы санына тюшгенбиз, жарсыугъа. Аллай чекге жетмей, бу болумдан хатасыз къутулур ючюн, бир барыбыз да биригип, не этерге тийишлибиз?

- Огъарыда жомакъланы юслеринден айтханбыз. Аланы сабийлеге кёргюзте турса, ол да ахшы амалды. Насыпха, бюгюнлюкде аллай онгла бардыла. Жомакълагъа къарай, ала сёзню эшитген, къайтаргъан да этедиле. Алай бла уа кёп зат эслеринде да къалады.

Озгъан жылда Шимал Кавказны ана тилледен окъутхан устазларыны конкурсларына къатыша, ёз тилни сакълап къалыу жаланда бизни угъай, бирси миллетлени да жарсыуу болгъанын кёргенме. Бюгюнлюкде битеу да адам санлары аз болгъан халкъла тиллерин сакълар, айнытыр эмда саулай да жамауатны, жаланда жаш тёлюню угъай, эсин бу проблемагъа бурур мурат бла аслам мадар этедиле. Аны бла бирге уа ол мадарланы жашауда бардырыргъа, ахшы эсеплени кёрюрге излейдиле.

Бизде уа иш, мен акъыл этгенден, бусагъатдача, айныу халда барса, болумубуз иги жанына тюрленир деп ышанама. Тауча окъутханла да ишлегенлери бла бирча, билимлерин, сынамларын да кючлей барыргъа тийишлидиле. Андан сора да, окъутууну жангы амалларын ишлеринде хайырлана, заман бла бирге атлай, бюгюннгю тёлюге дерс эригиулю болмаз ючюн къайгъырыргъа да. Не десек да, ёсюп келгенлени ана тилге тюшюндюрюуде устазны юлюшю энчиди. Болсада, белгилегенибизча, ата-анала уллу кёллюлюк этмей, ауурлукъну школну боюнуна жюклеп къоймай, юйюр бла биригиулюкде ишлесек, хал бютюн да игиленир деп сунама. Къалай-алай десек да, ана тилге юйретиуню зыгытлары юйюрде чагъадыла.

- Лицейде устаз болгъанынгдан сора да, тёрт ариу сабийни огъурлу аналарыса. Гуманитар тинтуле бардыргъан институтубузну Шимал Кавказны халкъларыны адабиятлары секторуну аспиранткасыса. Илму бла кюреширге заман къалай табаса?

- Устаз кесини сынамын байыкъландыра, окъуулулугъун да теренлей барыргъа тийишлисини юсюнден айтханбыз ушагъыбызны кезиуюнде. Аспирантурада алгъан билимими дерслеримде да хайырланама. Не къадар окъуй, жангы затха юйрене, тюшюне барсанг, окъуучуларынга айтыр, аланы сейирсиндирир затны да бегирек табаса. Сабийле уа устазны билими, ангылауу да терен болгъанын кёрселе, сезселе, аны хурметлеген да этедиле. Аллай педагону дерсине сюйюп, сейир этип да барадыла. Алай бла уа, къыйынынг да зырафына кетмей, алагъа бир затны юйреталсанг, кесинги да къууанч сезим бийлейди.

Адабиятны жаратханым себепли, илмуда бу бёлюмню сайлагъанма. Кандидат диссертациямы «Къарачай-малкъар хапар. Аны жаратылыуу эмда миллет энчиликлери» деген темагъа хазырлай турама. Илму башчым а филология илмуланы доктору Ёзденланы Фатима Таулановнады. Билими терен болгъаныча, адамлыкъ ышанлары да хурметге тийишлидиле. Болалсам, быйыл ишими къоруулар умутум барды. Андан сора да, окъуу китапланы жазгъан къауумгъа киреме, методика ишле бла кюреше турама.