Биринчи востоковедле

Къазан шахардагъы университетни (1805 жылда къуралгъанды) восток тиллени кафедрасында Френ деген алим ишлегенди. Ол арап, фарс, тюрк тилледен да анда дерсле бергенди. Дагъыда Френ татарчагъа Ибрагим Хальфинден юйреннгенди.

Ол да  (Хальфин) бу сагъынылгъан бийик окъуу юйде уруннганды. Орус эм татар тилледен сохталаны энчи окъутуп да тургъанды. Биринчи татар ангылатма сёзлюкню да Ибрагим жарашдыргъанды. Ол кезиуде бу китап алай сейирлик тюйюл эсе да, кеси заманына уа тынгылыгъа саналгъанды.

1828 жылда мында тюрк-татар тилни кафедрасы ачылгъанды. Анга  Казем-Бек деген алим башчылыкъ этгенди. Хальфин ауушхандан сора, анда, гимназиялада да татар тилден ол окъутханды. «Тюрк-татар тилни грамматикасы», «Тюрк-татар тилни битеулю грамматикасы» деген китапланы жазгъанды.

1846 жылдан башлап тюрк-татар кафедрагъа  Али Казем-Бекни сохтасы  Илья Березин башчылыкъ этгенди. Ол татар тилде басмаланнган китапланы, тарых чыгъармаланы да орус тилге кёчюргенди.

Санкт-Петербургдагъы университетде уа арап, тюрк тиллени профессор Сенковский Осип (Юлиан) окъутханды. Къазанда Казем-Бекча, мында ол бек айтхылыкъ тюрколог болгъанды. 1855 жылда университетде восток тиллени факультети ачылады. Аны ол заманда тюрк-татар тил  кафедрасыны таматасы Антон Мухлинскийди. Мында алимле Магомет Османов (къумукълу),  Василий Смирнов,  Платон Мелиоранский, Александр  Самойлович ишлегендиле. Къазах, къазан-татар тилледен окъутхандыла.

Мелиоранский а «КюльТегиннге аталгъан эсгертме» деген ишин жазып, магистр (кандидат) диссертациясын къоруулайды. Андан сора да, ол «Араплы  филолог тюрк тилни юсюнден» атлы иши ючюн  илмуланы доктору даражагъа тийишли болгъанды. «Къазах-къыргъыз тилни къысха грамматикасын» да ол хазырлагъанды. Самойлович а «Къырым-татар тилни къысха грамматикасыны сынамы» деген ишин басмалайды.

Москвадагъы университетни восток тилледен кафедрасына Алексей  Болдырев деген алим башчылыкъ этгенди. Аны болушлукъчусу  Николай Коноплёвну арап, фарс, тюрк тилледен уллу билими, ангылауу болгъанды. Кеси да халкъ чыгъармачылыкъны тинтгенди, нарт сёзлени жыйгъанды.

МГУ-да тюрк тилле совет власть тохташхынчы (1925 жылгъа дери) окъулмагъандыла. Анда тюрк тиллени кафедрасына   таматалыкъ этген, окъутхан да белгили тюрколог  Николай Дмитриев эди. Ол кафедрагъа озгъан ёмюрню  къыркъынчы жылларында малкъарлыладан экеулен – Аппайланы Макарны жашы Аскер бла Сотталаны Хажимурзаны жашы Адилгерий -дерслеге жюрюгендиле.

                         

Басмагъа Мокъаланы Зухура хазырлагъанды.
Поделиться: