Табийгъат байлыкъны регион даражада хайырланыу

Бюгюнлюкде жабылгъан «Тырныаууз тау-байыкъландыргъан комбинат» ОАО-ну хвостохранилищесин тюрлендириу (башха тюрлю этиу) жаны бла комплекс халда бардырыллыкъ жумушланы къалай бардырыргъа тийишлисин тохташдырыу магъаналы проблемаладан бириди. Аллай жумушланы жарашдырыуну мураты хвостохранилищени тёгерекдеги къудуретге заранын азайтыуду эмда аны экономика жаны бла къыйматын ёсдюрюудю, андан сора да, аны, сырьёнуча, экинчи кере хайырланырча этиудю. Социал, экология, жер-жерли экономика эмда техника амалланы сингдире, хвостохранилищени саулай да хайырланылгъан кезиуюн тинтирге (къараргъа) тийишлиди – майдан къалай бла сайланнганына, проекти къалай къуралгъанына, къурулуш не халда бардырылгъанына, жабылгъан заманына эмда ишлемей тохтагъанындан сора да кезиуюне дери.

Специалистлени тинтиулери ачыкълагъаннга кёре жылны ичинде битеу да жер башында минерал сырьёну хайырланыу 12 миллиард тонна чакълыды. Жерни тюбюнден чыкъгъан магъаданланы ёлчеми уа бир жылгъа 100 миллиард тоннагъа жетеди. Саулай да Россейде темир магъаданны къызыу 230 миллион тонна чакълы болады, ол шарт а техногенли отходланы санын тохтаусуз кёбейтеди.

Кирлендирген жерледен бирлери хвостохранилищени букъу чыгъаргъан баш къатыларыдыла (поверхность). Аладан чыкъгъан букъу жай кезиуде ёрге женгил кётюрюледи эмда хауа бла бирге узакълагъа дери жетип, шахарлада, ёзенледе эмда эл мюлк жерледе чёгеди. Аллай букъу къуюлууланы тёгерекдеги къудуретге экология жаны бла салгъан заранны айтып-айталмазчады. Алай бла сагъынылгъан илму-техника проблеманы кетериу къыйматлы оноуну излегени баямды.

Эсигизге салайыкъ, хвостохранилище – ол магъаданланы къазып алгъанда къалгъан-къулгъанла жыйышдырылгъан, асыралгъан жерди. Аллай къалгъан-къулгъанла уа, къурамлары бла ууакъ ташлы неда букъулу юзмезге ушап, кеслери да эм уллу хата келтирлик радиоактивли массадыла. Ишлемей тохтагъан «Тырныаууз тау-байыкъландыргъан комбинат» Гыжгыт эмда Бахсан череклени тийресинде (КъМР, Элбрус район) жагъаларында 1210-1234 метр бийикликде орналгъанды. Бу тийре жер теберге къоркъууу болгъаннга саналады, объектле уа оюлургъа хазыр халдадыла. Экспертлени айтханларына кёре, хвостохранилище оюлса неда ол тапсыз ишлеп тохтаса, экология катастрофагъа 35 минг кв. км. чакълы тийре, 2,5 миллион адамы бла, тюшерге боллукъду.

Тырныаууздагъы тау-байыкъландыргъан комбинат 1940 жылдан 2000 жылгъа дери ишлегенди эмда вольфрам-молибден магъаданланы байыкъландырыу жаны бла кюрешгенди.

Шахарда быллай магъаданла чыгъарылгъан жер а 1934 жылда ачылгъанды. РФ-ни тийресинде табылгъан эмда билиннген запасланы 37 процент чакълы юлюшюн тутады. Комбинатны жабылгъаны ишсизлик проблеманы чыгъаргъандан сора да, орус тилде сёлешгенлени эмда жаш тёлюню республикадан башха жерлеге кетгенлерини сылтауу да болгъанды. Ол (комбинат) ишлеп тургъан жыллада хвостохранилищеге онкилометрлик быргъы жол (трубопровод) бла вольфрам, молибден эмда багъыр-висмут концентратланы къалгъан-къулгъанлары кетерилип тургъанды. Металланы 30 чакълы химиялы къошулуулары, аланы уа хар бири уллу (кючлю) концентрацияда адамны, жаныуарны саулугъуна да мардасыз къоркъуулуду. Бюгюнлюкде къалгъан-къулгъанла кетерилип тургъан быргъы ыз чачылгъанды, болсада отходла уа кёлде къаладыла.

Къалгъан-къулгъанла сууну тюбюнде цемент кибик къатханнга да саналады. Отходлада уа уулу веществола аз тюйюлдюле. Хвостохранилищени дамбасы ычхынып кетсе уа, экологиягъа уулу заран салгъанындан сора да, ол ырысхы жаны бла да иги кесек хата келтирликди.

Бир-бир илму тинтиуледе он жылла бла жыйылып тургъан къалгъан-къулгъанланы уулу букъусу жаланда ол тийреде (пляжында) угъай, алайладагъы отлау жерлеге да чёкгенди. Эки мингинчи жыллада молибденни концентрациясы сютде, жюнде да кёбейгени эсленнгенди. Хвостохранилищени тийрелеринде топуракъда да щёлочь асламды, алайлада сууда да аны (щёлочьну) реакциясы барды. Ол шарт а молибден бла вольфрамны суу бла кёчерине онгну чыгъарады. Кертиси бла да. Бахсан черекге акъгъан суулада сагъынылгъан магъаданланы концентрациясы кётюрюлгени баямланнганды.

КъМР-ни экономикасын айнытыуда Тырныауузну тау-байлыкъландыргъан комбинатыны хвостохранилищесини кесини энчи магъанасы барды. Аны хайырланнган кезиуде адамлагъа эмда табийгъатха заран болмаз ючюн къайгъырыулукъ аэм алгъа тамамланыргъа тийишли борчду. Андан сора да, информацияны билдиргенлей турургъа керекди. Дунияда болгъан сынам ачыкълагъаннга кёре жыйырманчы ёмюрню аллында адам улу жерни тюбюнден 20 элементни чыгъаргъанды, бусагъатда уа аланы саны 92-ден да асламды. Сёз ючюн, бир тонна багъыр чыгъарылса, андан 110 тонна отход къалады.

Хвостохранилищелени неге жарагъанлары, керек болгъанлары, къаллай магъананы тутханлары толусунлай сезилгенли уа алай кёп заман озмагъанды, тенглешдирип къарагъанда. Ол а алада сакъланнган къалгъан-къулгъанлада керекли затланы качестволары энди табылгъан магъадан къазгъан жерледе чыкъгъанладан эсе игирек болгъаны ючюндю.

Къалгъан-къулгъанланы «хайырлы магъаданны» орунунда кёрюу а, жангы жерлени ачмай, аланы жангыдан жаратыугъа аны бла бирге аны (магъаданны) ууатыугъа да ырысхыны аяргъа онг берликди. Дагъыда аланы (къалгъан-къулгъанланы) жангыдан хайырланырча этиу (бир да болмаса да, бёлюп-бёлюп окъуна) хвостохранилищени экология неда къоркъуусузлукъ жаны бла кетергенде неда башха жанына кёчюргенде къорарыкъ ырысхыны ёлчемин жабарыкъды. Былайда баш борч запасланы бери тышына чыгъарыу экономика эмда магъана жаны бла хайырлы болурча этиудю.

Аллай кёз къарам кесине геоэкология аспектлени, геометрия характеристиканы, экономика амалланы, праволу чурумланы сыйындырыргъа тийишлиди. Ол а регионда экология болумну игилендирирге ахшы себеплик этерикди. Аны бла бирге уа «замкнутый циклни» экономикасына талпыныуду. Аны мураты уа – табийгъат байлыкъны сакълай, продуктланы, оборудованияны эмда инфраструктураны не къадар узакъ заманны ичинде хайырланыргъа онг болурча этиудю. Битеуда къалгъан-къулгъанла жангы процессге жарарыкъ сырьё болургъа керекдиле.

Магъаданланы уулулукълары адам улугъа эмда тёгерекдеги къудуретге къаллай хата салгъанына кёре къараллыкъды аладан этилген продуктланы качестволарына да (сёз ючюн, къурулуш материалла). Алып айтханда, къалгъан-къулгъанланы жангыдан сырьёча жаратыуну экономика жаны бла хайыры – ол бийик качестволу продукцияды, жангы ишчи жерлени къурауду, аны бла бирге уа инфраструктураланы. Эм магъаналысы уа регионда экология болумну игилендириудю.