Айтхылыкъ магъаданчы

Бюгюнлюкде магъадан къазгъан шахтала кёп къыраллада бардыла. Бизни къырал а акъкъалай чыгъарыу жаны бла дунияда алчыладан бирине саналады. Ата журт урушну ал жылларында фашист Германия Волхов, Днепр череклени тийрелеринде акъкъалай чыгъаргъан заводланы къолгъа этген эди. Бу темир а аскер кючлеге бек керекли зат болгъанды.

Ол заманда, урушну къаты баргъан кезиуюнде окъуна, къорууланыуну къырал комитети къыралыбызны башха жерлеринде акъкъалай болгъан магъаданны излеп табаргъа совет геологлагъа буйрукъ этген эди. Ол иш къыралны кёп жерлеринде, ол санда Урал таулада да, бардырылгъанды. Анда боксит магъадан табылгъандан сора, аны къазаргъа, акъкъалай чыгъарыучу заводла ишлерге бригадала къураргъа, шахтёр болуп ишлеяллыкъ адамланы тийишдирирге буйрукъ чыгъады.

Аллай бригадаладан бирине тюшеди акъ-суучу жаш Созайланы Чапай. Ары дери уа Чапай 1941 жылда 14 декабрьде Прохладна районда танк ёталмазча индекле къаза тургъан жеринден кетген эди къазауатха. Будёновск шахарда айлыкъ курсланы бошагъандан сора, Чапайны Нальчик тийресинде къурала тургъан 115-чи Къабарты-Малкъар атлы дивизиягъа жибередиле. Ол санда 316-чы полкну 2-чи эскадронуна тюшгенди. Эскадрон Кахунда орналгъанды, аны командири Чеченланы Жабраил эди. Политругу - Бёзюланы Муха, старшинасы уа - Моллаланы Сафар.
1942 жылда Чапай къуллукъ этген аскер бёлюмню Ростов тийресине ётдюредиле. Анда Уллу Мартыновка элни къатында немислиле бла къызыу сермешлеге къатышады. Бирде алгъа бара, бирде артха кете, Чапай къуллукъ этген аскер бёлюм къауум заманны ол тийреде турады.

Бир жол сермешледен биринде Созай улу контузия болуп, бир къауум нёгери бла жесирге тюшеди. Ауур жаралыланы арбалагъа миндирип, бир жанына алып кетедиле. Аякъ юслеринде сюелгенлени, аланы арасында Чапайны да, Донецк шахаргъа сюредиле. Анда бир къауум заманны лагерьде туруп, бир кече уа тап тюшюп, нёгери бла къачадыла. Ол 1942 жыл сентябрьде болгъан ишди. Кюндюз бугъа, кече бла келе, бир айдан ала Акъ-Суугъа жетедиле. Къабарты-Малкъарны тйиреси уа немислилени къолларында эди. Ала къысталгъандан сора Созай улу колхозну жангыдан къурагъан ишлеге тири къатышханды. 1943 жылда мартда Черек районну военкоматы Чапайны дагъыда бир къауум жашны Азербайджанда Кировобад шахаргъа жибереди. Алайдан саулукълары иги болгъан эки жюзге жууукъ адамны айырып, Североуральск шахаргъа иедиле.

Башында айтханымча, Чапай жангы къурала тургъан боксит шахталадан биринде ишлеп тебирейди. Ол къошулгъан бригадада жыйырма шахтачы барды. Аладан бир къаууму къазыла баргъан жерни башындан оюлмаз ючюн бегитиучюле, экинчи къаууму къазыучула, ючюнчюлери уа къазылгъан магъаданны тышына чыгъарыучула эдиле.

Чапай къазыучуланы къауумунда ишлегенди. Ол нёгерлерини къазгъанларына тюрслеп къарайды, усталадан юлгю алады, алагъа къарап, ишни эбине юйренеди. Бираздан сора уа усталыгъын, жигерлигин, хунерлерин да тергеуге алып, аныбригадагъа тамата этедиле.

Ол заманда магъадан къазып бригадагъа бир айны ичине 120 метр барыргъа деп марда салына эди. Чапайны бригадасы уа 1946 жылда майда 25 кюннге - 128,2 метр, июльда уа 160 метрге дери баргъанды. Ол жыл сентябрьде Созай улуну къаууму 162,4 метрге дери барады. Ол Битеусоюз рекорд болады.

Чапайны бригадасы башхалагъа юлгю бола башлайды. Аны хапары Москвагъа окъуна  жетеди. Аны юсюнден газетледе, журналлада уллу статьяла, очеркле жазыладыла.

Чапай магъадан къазаргъа кеси уста болгъаны бла чекленип къалмай, бригадасында жашланы да юйретеди. Таулу жашдан юйренип, аныча махтаулу ишлегенле анга ыразылыкъларын билдиргенлей тургъандыла. Чапайдан юлгю алып, аны бригадасындан кёп артха къалмай ишлеген дагъыда эки бригада бар эди. Алагъа Пронечкин бла Минзарипов башчылыкъ этгендиле.

Ишни иги барыууна ыразы болуп, СССР-ни Тюрсюнлю металлургиясыны министерствосу боксит магъадан къазгъан бригадаланы алчыларын къырал саугъалагъа кёргюзтгенди. 1947 жылда кёпле майдалла, орденле алгъандыла. Пронечкиннге бла Минзариповха Социалист Урунууну Жигити деген сыйлы атла атап, Ленинни орденлери бла алтын жулдузла берген эдиле. Чапайны уа мардагъа кёре 120 метр къазар орунуна 160 метр къазгъаны ючюн жаланда «Урунууда айырмалыгъы ючюн» деген майдал бла саугъалап къойгъан эдиле.

Созай улуну юсюнден ол заманда газетледе жазылгъандан бир къауум юлгю айтайыкъ. «Правда Севера» газетни 1946 жылда 30 августда чыкъгъан номеринде СССР-ни тюрсюнлю металлургиясыны министрини орунбасары Самохваловну телеграммасы басмаланнганды. Анда былай айтылады: «Север Уралда боксит магъадан къазгъан шахталаны коллективин урунууда болдургъан жангы хорламы бла алгъышлайма. Созайланы Чапайны бригадасы бир айгъа магъадан къазып 156 метр баргъанды. Аны бригадасы бир кюннге белгиленнген марданы 700 процентге толтургъанды».

Япония бла уруш тохтагъан кюнде чыкъгъан ол газетни номеринде магъаданчыланы юслеринден былай айтылады: «Бизни белгили адамларыбыз стахановчула-социалист урунууну ударниклери Созау улу бла Минзарипов социалист эришиуню байрагъын бийик кётюргендиле. Августда ала башчылыкъ этген бригадала бийик жетишимле болдургъандыла. Эки бригада да бир айгъа 200-шер метр къазгъандыла.

Министрни кесини телеграммасында уа былай айтылады: «Североуральскийни боксит магъадан къазгъан шахталарыны коллективин алгъышлайма. Созай улуну бригадасы жангы жетишимле кёргюзтгенди. Бир айны ичинде ол 155 метр ыз къазгъанды. Бир къауум замандан бери, артыгъыракъда 1946 жылда, ишни терклендирирге уллу кюч салгъанды. Мардагъа кёре, бир айгъа 120 метрни орунуна 155-160 метр къазгъанлай турады».

Шахтада Чапайгъа берилген характеристикадан да бир юлгю айтайыкъ. «Созайланы Хамзатны жашы Чапай Север уралны боксит магъадан къазгъан шахталарында 1944 жылдан бери проходчик болуп ишлейди. Анда магъадан къазыучу ишин терк бардырыргъа амалланы биринчи болуп къурагъанды. 1945 жылда майда магъадан къазыуда Битеусоюз рекорд салгъанды. Созайланы Чапай мында ишлеген къадарда салыннган марданы 150-200 процентге толтуруп тургъанды.

Андан сора да, кёп ахшы сёзле айтылгъандыла Созай улуну юсюнден Свердлов областьны газетлеринде. Болсада, башхаладан эсе ол тийишли болуп тургъанлай, сыйлы саугъаны уа бермегендиле. «Социалист Урунууну Жигити» деген атны юсюнден айтама. Ишде андан да аз кёрюмдюлери болгъанлагъа ол атны бергенде, таулу жашны уа тийишли кёрмей къойгъандыла.

1949 жылда аны тау ишлени бардырыргъа окъутхан курслагъа жибергендиле. Окъууну бошап къайтхандан сора сменни начальнигини къуллугъуна салгъандыла. Анда бираз ишлегенден сора жууукълары болгъан жерге - Фрунзеге кёчгенди. Халкъ Кавказгъа къайтхынчы анда туруп, 1957 жылда уа туугъан эли Акъ-Суугъа келгенди.

Кёп айлана турмай, цемент заводха барып, анда ишлеп тебирген эди ол. Анда да жигерлигин, усталыгъын кёргюзтгенди. Кёп да турмай аны баш инженерни къуллугъуна салгъандыла, бираздан а заводну директору да болгъанды. Ол жууаплы къуллукълада Чапай отуз жылдан артыкъ ишлегенди. Бюгюнлюкде дуниясын алышханды.

Османланы Хыйса.
Поделиться: