Кюйген жулдуз

«…СССР-ни Баш Советини Президиумуну 30-чу-40-чы жылланы кезиуюнде эмда 50-чи жылланы башында репрессиялагъа тюшгенле бла байламлы тюзлюкню тохташдырыу жаны бла къошакъ мадарланы юсюнден» 1989 жылны 16 январында чыгъарылгъан указыны 1-чи статьясыны 1-чи кесегине тийишлиликде, Ахкёбекланы Хызырны къызы Фатиматны терслиги болмагъаннга санаргъа…»

…Фатимат, кёлю толуп, андан ары окъуялмай, къагъытны бир жанына салды. Къалтырагъан къоллары бла бетин жапды. Ол къагъыт къолуна тюшгени сайын, аны жашауу,кинодача, жангыдан кёзюне кёрюнеди. Айхай да, жашауунда къууанчлы кюнле да кёп болгъандыла. Алай эсине уа, кёбюсюнде кеси сынагъан къыйынлыкъла тюшедиле.

Озгъан ёмюрню отузунчу огъурсуз жылларында Ахкёбекланы Хазырны тынч-ырахат жашап тургъан юйюрюне къыйынлыкъ келеди. Тёбен Чегемде тюкен тутуп тургъан Хызырны, кулакса деп, тутуп кетедиле. Ол заманда Фатимат 5-чи классда окъугъан къызчыкъ эди. Аны сабий жюрекчиги такъыр болду.  Бютюнда школда «халкъны душманыны» къызыды бу деп, бармакълары бла кёргюзтюп башлагъанларында уа, ол, окъууун къоюп, юйюнден чыкъмай тебиреди.

Болсада къызчыкъны бир жууукъ адамы: «Муну андан ары окъутмай жарарыкъ тюйюлдю»,- деп, Нальчикге элтип, Ленинчи окъуу шахарчыкъгъа салады. Окъууун бошагъандан сора, Фатимат, элге къайтып, сабий садда ишлей тургъанлай, Нальчикден излеп келедиле. Ол 1935 жылда болгъанды. Москвада художестволу академия театрны (МХАТ-ны) художестволу башчысы Илья Яковлевич Судаков малкъар студиягъа жаш адамла сайлай айлана эди. Ма алай бла тюшдю Фатимат уллу Москвада театр институтха окъургъа.

Унутулмазлыкъ, зауукълу жылла… Ала жыйырма бола эдиле – 4 къыз бла 16 жаш. Орус тилни иги билмеген, бир-бирлери уа эллеринден ёмюрде да тышына чыкъмагъан жаш адамла, ал кезиуде уллу шахарда абызырагъан эдиле. Алай фахмулу, халал жюрекли Судаков бла ГИТИС-ни директору Фурманова (ол белгили жазыучуну юй бийчеси болгъанды), аланы халлерин ангылап, алагъа кёл этдирип, къолларындан келген болушлукъну аямагъандыла.

Бир кесекден таулу жашла бла къызла Москваны терк баргъан жашаууна тюшюндюле да, аланы кеслерине да заман азлыкъ этип башлады. Кюндюз – дерсле, ингир сайын а – театрла, концертле, кино. Узакъ тау элде ёсген къызны Уллу театрда «Лебединое озеро» балетге къарарыкъма деп, эслеп эсинде да  болмаз эди.  Айтхылыкъ Байсиитова ойнагъан «Кёр-оглу» эмда «Къызжибек» деген къазах опералагъа къараргъа уа малкъар студентле, бирге жыйылып, кёп кере баргъандыла.

Москвада окъугъан таулу жашлагъа бла къызлагъа кеслерине да спектакльле салыргъа тюшгенди. Пьесаланы уа малкъар тилге ол замада Къулийланы Къайсын бла Геляланы Рамазан кёчюрюп тургъандыла. Рамазан режиссёрланы хазырлагъан факультетде окъуй эди. Малкъар студиягъа хар заманда да кёз-къулакъ болгъанлай, къолундан келгенича болушханлай тургъанды. Аны этген игилигин Фатимат да  бир заманда да унутмагъанды. «Тыш жерде манга аталыкъ, къарындашлыкъ да этгенди», - деп эсгериучю эди.

Ол биргесине окъугъан, ишлеген нёгерлерини къайсын сагъынса да, бети жарыгъанды,  аланы къалай бек тансыкълагъанын кёзлери билдирип къойгъандыла. Кючюкланы Магомет, Рахайланы Исмайыл, Махийланы Зоя, Кючмезланы Шарифа, Балаланы Омар – бирин айт да, бирин къой… Къалай аламат тенгле эдиле ала!

1940 жылда малкъар студия Нальчикге къайтып келеди. Ол заманда таулу артистле жаш режиссёр Геляланы Рамазанны «Къанлы къалын»  деген спектаклин саладыла. Халкъыбызгъа къууанчлы иш эди ол, алай кёпге бармады: Уллу Ата журт уруш башланды да, артист жашланы кёбюсю фронтха кетдиле. Къалгъанла уа, аланы араларында Фатимат да, урушну юсюнден бир актлы пьесаланы сахнада салып, аланы кёргюзтюп башладыла.

Прохладныйге да кёп кере баргъандыла, танклагъа къажау индекле къазгъанлагъа оюнларын кёргюзте. Спектакльлеринден бош заманларында уа артистле, къолларына жугарла алып, башхала бла тенг жер къазгъандыла. Ол заманда Фатиматны бешайлыкъ къызчыгъы бар эди. Аны да анасына къоюп, ол кеси сюйген ишге кёлю бла берилгенди. Алай бла баш иесин урушха ашыргъаныны ачыуун унутургъамы кюреше болур эди, ким биледи.

Болсада, оруслулада бир тюз сёз барды: «Палах кеси аллына келмейди» деп. Уруш къыйынлыгъы азды деп, къадар малкъар халкъгъа кёчгюнчюлюкню азабын да сынатды. Фатимат атасы, анасы бла Къазахстанны Акмолинск шахарына тюшеди. Мында бир кесек эс жыйгъандан сора, театргъа жууугъуракъ болургъа кюрешди: орус-къазах театргъа иш излей барып, анда тохтайды. Болсада, кюйсюз къадар аны ызындан болгъанлай, жеринде къоймады. Башха къыйынлыкъланы да унутурча этди.

-Ол кюн бюгюнча эсимдеди – 1946 жылны январь айы эди. Бир къызылжагъаланы театрны директоруну кабинетине кирип баргъанларын кёреме да, жюрегим, нек эсе да, тынгысыз болду. Къызылжагъала келгенлерича, кетдиле. Он кюнден сора уа мени тутдула, - деп эсгергенди Фатимат.

Не ючюн тутулгъанын да айтмай, тюзюнлей элтип, тар, сууукъ камерагъа атдыла. «Америка болмаса эди, Совет Союз урушда хатлама хорлар эди», - деген сен тюйюлмюсе?» - деп, къайтарып-къайтарып сорады бир огъурсуз адам, Фатиматны бетине-бетине уруп. «Аха, ким эсе да менден былагъа тил этгенди. Ким болгъанын да биле болурма дейме. Харам. Кёремисе сен аны, юйюбюзде сау айны жашап, ариу тёшегибизде жатып, ариу ашыбызны ашап, ызы бла уа аманлыкъ этгенин», - деп келди Фатиматны кёлюне.

Ол сёзлени айтханмыды, къалгъанмыды? Фатимат аны эсине келтиралмайды. Айтхан да болур. Ол айтырыгъын артха салмаучуду. Алай соруу этген адамгъа жукъ айтмай, тынгылап турду. Фатимат неге сейир этгенди десегиз, ол адам, харам тулукъ, жаланда аны терслеген шагъатланы келтире эди. Фатимат жанлы болуп сюелликлени  уа  чакъырыргъа унамагъанды. Аллайла уа бек кёп табыллыкъ эдиле.

-Ол огъурсуз адамны тукъумун ёмюрде да унутурукъ тюйюлме. Гуцириев эди ол. Кеси да артда тутулуп, лагерьде ёлген хапары чыкъгъан эди. Этген аманлыкъларын Аллах анга жетдирмейми къоярыкъ эди! Биз ашыкъгъан этебиз ансы, Аллах а, эртте-кеч болса да, жетдиреди, - дегенди Фатимат мени бла ушагъында.

Ол Карагандадагъы лагерьге тюшгенди. Ачлыкъдан эсе, аны ыспассызлыкъ бек къыйнай эди. Алай адам чыдамазлыкъ не зат барды? Фатимат да чыдады. Чыдамай не амалы бар эди. Ол къызчыгъы ючюн жашаргъа керек эди. Артдан-артха анга тынчыракъ бола баргъанды. Аны лагерьни клубуну агитбригадасына къошадыла, алай тутмакъла барысы да бирге тамамлагъан къыйын ишледен а эркин этмедиле.

Лагерьде бир азербайджанлы врач болгъанды. Ол, Фатиматха жан аурута, бир кюн, чакъырып:  «Окъургъа сюемисе? Мен сени медсестраланы хазырлагъан курслагъа жиберейим», - дейди. «Бар, окъу, къыйын тутмакъ ишледен да къутулурса», - деп юйретеди дагъыда.

Лагерьни управлениясы Долинки деген жерде эди. Ары Фатимат окъургъа сау жылны жюрюгенди. Анга бир кюннге берилген 400 грамм къара гыржынны дефтерлеге алышындыргъан кезиулери кёп болгъандыла - жазар заты болмай. Алай эте кетгенди да, бир кюн а тюз да дерсде эси азгъанды. Аны кёрген устаз, ишни болушун олсагъат ангылагъанды. Фатимат эсин жыйгъанда: «Алай этерге жараймыды?» - деп, къаты урушады. Андан сора уа ол аламат, огъурлу тиширыу кюн сайын портфельчигинде Фатиматха ашаргъа бир зат келтирмей къоймаучу эди.

Курсланы бошагъандан сора, Фатимат лагерьде саусузлагъа къарап тургъанды. Лекпомша деп, анга анда алай атагъан эдиле. Больницада ауруп жатхан таулу жашха – Чеченланы Къаншаубийге да – тюбейди. Жерлешине  асыры къууаннгандан, анга къолундан келген болушлукъну аямайды, энчи къараргъа кюрешеди, кёп дарманла бла багъады. Къаншаубий, аягъы юсюне болуп, лагерьден да чыкъгъан эди, алай юйюне уа жеталмагъанды, жазыкъ, жолда ёлгенди.

Лекпомша болуп тургъан заманда Фатиматха башха жерлеге барыргъа да тюшгенди. Бир жол аны рудникледен бирине чакъырадыла. Анда тутмакъланы арасында бир кёз ауруу жайылгъан эди. Аны элтирге бир билексиз оруслу киши, арбагъа ёгюзню жегип, алай келгенди. Къышны уа бек сууукъ кезиую. Была жолда бара тургъанлай, арба бузулады. Оруслу киши, аны бла кюреше тургъунчу, бир къаты боран жетип, кёз ачар къарыу болмай къалады.  Арбаны ишлеялмагъанындан сора, арбачы Фатиматха былай деди:

 -Хайда, бауну бир къыйырын белибизге, башха къыйырын а ёгюзге къысайыкъ да, тебирейик. Филька (ёгюзге алай айта эди) бизни адамла болгъан жерге чыгъарыр.

Фатимат унамады. «Угъай, угъай, андан эсе былайда ёлейим. Бу киши бла мени ёлюп тургъанлай къар тюбюнде тапсала, адамла не айтырла»,-деп келди аны кёлюне.

 Арбачы, Фатиматха айтханын этдиралмай, алайда къоюп кетеди. Ол а, гуппушчукъ болуп олтура эди. Къар аны юсюн сакъалына дери басханлай, ол да,  туруп, юсюн къагъа, иги кесек мычыды. Бёрюлени улугъанлары, боранны сызгъыргъанына къошулуп, огъурсуз таууш болуп эшитиле эди.  Быллайда жукъларгъа жарамазлыгъын Фатимат биле эди, аны себепли, не мадар да этип, жукъламазгъа кюрешгенди. Алай танг аласында уа жукъу аны хорлады…

Уянып, тёгерегине къараса – ундурукъла, акъ халатлы адамла… Больницада болгъанын ангылады.

Ма алай эте, жылла оздула. Энди эркин болургъа аз къалгъанды дегенде уа, заман ахыры да жеринден тепмегенча кёрюнеди. Жукъу да къуругъанды. Къызына, атасына бла анасына термиле эди, алагъа ашыгъа эди… Да сейирмиди, аны тутханларында, Лейлячыкъгъа жаланда эки жыл бола эди, энди уа – 12!

Акъырын барса да, заман тепди жеринден. Фатиматны лагерьден чыгъар кезиую да жетди. Асыры ашыкъгъандан, эгечи тургъан жерге барлыкъ автобусну сакълай да турмай, жюк ташыучу машинаны тохтатып, анга минип, къангаланы юслеринде барды.

Эгечини юйю тёш башында эди. Аны арбазындан тёгерекдеги тийре бек иги кёрюннгенди. Баям, Фатиматны юйдегиле узакъдан окъуна эслеген болур эдиле: Лейлячыкъ: «Ання!» - деп, къычырыкъ этип, къолларын да кенг жайып, тёшден энишге чабып келе эди. Фатимат да: «Оу, кюнюм, жыгъылып, бауурун бузады»,-деп, жаны кетип, кесин баласына атады. Ма алай тюбешдиле ала – къызы бла анасы.

Къадар Фатиматха не кёп къыйынлыкъ сынатхан эсе да, ол театрны, сахнаны бир заманда да унутмагъанды. Кече жатса, акъылына рольлары келип, аланы кёлюнден къайтарып, аз шыбырдамагъанды. Аны себепли, кёчгюнчюлюкден къайтханда, олсагъат окъуна театргъа келип, анда ишлеп башлайды.

Малкъар труппа «Къонакъ юйню иеси» деген спектакльни салгъанда, Фатиматха баш рольну – Мирандалинаны ролюн – ышанадыла. Малкъарлы эм къабарты артист нёгерлери аны Мирандолинасын кёпге дери унутмай тургъандыла.

Жарсыугъа, анга андан сора баш рольланы ойнаргъа тюшмеди. Ол тутмакъда болгъанды деп, аны бырнак этдиле. Фатимат чыдаялмады, тюз да сылтау чыкъгъанлай, элге кетип къалды. Андан атасы ауругъан хапар келген эди. Ма алай бла ёчюлгенди малкъар сахнаны жулдузу. Алай аны жюрегинде жаннган жулдузну уа – огъурлулугъун, фахмусун, адамлыгъын - ёчюралмагъан эдиле.                                                                    

Текуланы Хауа.
Поделиться: