Чегем бла чегемлилени юслеринден жазма

Дуглас Фрешфильд «Кавказны илму жаны бла тинтиу» (Лондон, 1902 жыл) деген ишинде Чегем бла чегемлилени юсюнден да жазгъанды. Атыбыз тарыхда ариу бла сакъланыуда бу тинтиу ишни магъанасы, сёзсюз, уллуду. Аны ангылап тинтгендиле ингилиз этнографны экитомлукъ китабын кёчюрмечи Улакъланы Борис эм жазыучу Шауаланы Хасан. Алгъын номерледе биз Фрешфильдни малкъарлыланы, бызынгылыланы, бахсанчыланы юслеринден жазгъанларын басмалагъанбыз, бу жол Чегемге бла чегемлилеге ол жазмаларында туура этген кёз къарамларын хазырлап, ала бла сизни да шагъырей этебиз.

Ара Кавказны тауларыны кюнбетли ёзенлеринде суула жыйылгъан жерлени, Малкъарны, Бызынгыны эм Чегемни, бир тюрлю раса (халкъ) жашау этерик ючюн, Табийгъат (сёзню уллу харф бла автор кеси жазгъанды, - Б. У.) кеси жаратханды. Ол жерледе жашагъанла бир бири бла байламлыкъны жумушакъ ханслы ауушла бла жюрютедиле. Ала ол ауушладан бир ненча сагъатха ётедиле. Ахыргъы эки ёзенни адамлары уа эки къаууму да бир аууш бла хайырланадыла. Бызынгылыла Чегемге Тюбер аууш бла келедиле. Эбизеден кёгетле алыргъа. Чегемлиле уа ат бла тау сыртла бла барып, Бызынгы жаяу жолгъа тюшедиле, Нальчикде жумушлары болса. Андан сора да, ары жол барды, ол Чегем черекни жагъасы блады, алай аны бла хазна киши хайырланалмайды. (2-чи том, 115-чи бет.). (Чегем деген жер ат авторну эки томунда да 48 кере тюбейди, 38-си уа экинчи томда, - Б. У.).

Чегем башха тау элледен иги да айырмалыды. Кёп тюрлю сылтаула бла артыкъ ётгюрлюле болмасала да, юслерине кийген кийимлери бла да, кеслерин жюрюте билгенлери бла да Бызынгыда жашагъанладан бир ненча къадар бийикдиле. Къонакъ отоулары да ма алайды. Алай, жарсыугъа, къонакъ отоу тарды, гитчеди эмда къурт-къумурсха да кёпдю. Бызынгылыладан эсе, мындагъыла, артыкъда эл таматасыны юйдегилери, тышындан келгенле бла кеслерини ишлерин тап жарашдыра биледиле.

Эл таматаны къонакъбайлыгъы бек эркин эди. Биз локъумла бла чай ичип, жатып къалсакъ бек иги эди, алай а болургъа амал жокъ эди. Къонакъла бла къонакъбайны ортасында тёреге кёре къурманлыкъ болургъа керекди, ол а сагъат ондан алгъа башланмайды. Ол кезиу жетгенлей, отоугъа тёгерек къанга кийириледи. Аны юсюнде уа тылпыуу ёрге баргъан уллу семиз къой эт, аны ортасында уа, мында жюрюген тёреге кёре, уллу гоппанда айран тузлукъ, дагъыда хант къанганы омакъландыргъан, кеслери юйде биширген хычинле бар эдиле.

Эт да келгенлей, эл тамата да кёрюндю, аны ызындан да бир къауум адам. Быллай адет хар бир тюрк (таулу, - Б. К) элде барды. Ол а, грек пьесадача, адамны эрикдирип къояды. Келгенледен бирине, бир узун боюнлу кишиге олтур деп тилегенлеринде, ол эл таматасыны кичи къарындашы болгъанын, уллу къарындашы тургъанлай, олтурургъа айып болгъанын айтханды. Ахырында бизни къууанчлы олтурууубуз бошалды, эл тамата эм аны биргесине киргенле да чыгъадыла арбазгъа, бизге тынчайыргъа заман жетди. Юйню къарауаш тиширыулары тёшек-жастыкъла къучакълап киредиле. Арадан бир кесек заман ётгенлей, биз хар затны да унутабыз (2-чи том, 127-чи бет).

Чегемлиле кёп болмай эллилеге деп межгит ишлегендиле. Алай а ол межгитни кюн чыкъгъанда жашагъан халкъланы межгитлеринден айырмасы барды. Ол недеди десегиз, аны башы цинк къанжал бла жабылыпды. Баям, аланы планын оруслу этген болур эди ансы, башха жердеги межгитлеге ушагъан жерлери азды. Эл таматасы кесини юй башын да цинк бла жапдыргъанды. Элни оноуун таматаны юйюрю къолгъа къаты алгъан болур ансы, низам бузгъан адет жокъду мында: бызынгылылада, Орусбийланы элдеча, бёлюп-бёлюп оноу этилмейди. Аны алайлыгъы жолоучулагъа бек игиди.

Элни башында къабырла Дигорияда табылгъан къабырлагъа ушашлыдыла. Ол демеклиг а аланы (б.а. къабырланы, - Б.У.) дюгерлиле ишлегендиле алгъын, ала былайдан кюн чыкъгъан жанына къысталгъынчы. Андан да сейирли уа, Жылкъы сууну башланган жеринде, къая дорбунлада адамла бугъунуп жашагъан жерле бардыла. Ёзеннге киргенлей, кюн батхан жанында къая ыран, биринчи къарагъанда, тикча кёрюнеди, алай жууукъ келип къарасанг а, кёнделен салыннган къазыкъ эсленеди. Ол а алгъын басхыч болгъанды. Алгъын элге душман келгенде, аны бла дорбуннга ёрлеп, анда бугъуп, жан сакълагъандыла чегемлиле (2-чи том, 128-чи бет).

Басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: