Илмуда, жарыкъландырыуда да - ал сатырда

Къачан да миллетибиз деп айтдыргъан, бирсилеге тенг болгъанлары бла чекленмей, ал сатырда таукел баралгъан жашларыбыз бла къызларыбыз ёхтемлигибиздиле. Ала илмуда, медицинада, билим бериуде, бирси бёлюмледе да жетишимли уруна, тамблагъы кюнюбюзге ышанмакълыкъны бютюн кючлейдиле.

Эм алгъа илмуну юсюнден айтсакъ, ол бизде артдан-артха айныгъаны белгилиди. Малкъар тил жазмасы кеч тохташдырылгъанладан бириди. Алай эсе да, Орусбийланы Сафар-Алий бла Науруз (Исмайылны жашлары) малкъар тилни грамматикасын бла алфавитин (орус харфланы хайырланып) къураргъа 1880-чы жыллада кюрешгенлери уа тарыхда сейир шартды. Андан сора да, ала халкъыбызны кёлден чыгъармачылыгъындан бир ненча статья басмалагъандыла. Экиси да Владикавказда реальный училищени тауусхандыла.

Сафар-Алий а Москвада академияда да окъугъанды. Ол жыйышдыргъан материалланы артда Малкъарны тарыхын тинтген кавказоведле кеслерини ишлеринде хайырланнгандыла.

Илмуну къайсы бёлюмюню да айныуу бизде бюгюнлюкде тийишли даражадады. Россейни илмула академиясыны керти академиклери болгъанларыбыз да бардыла – Энейланы Тимур бла Залийханланы Михаил. Бу сферада жетишимлери ючюн Тимур Магомедовичге отуз юч жылында Ленинчи саугъа берилгенди.

Михаил Чоккаевич а Социалист Урунууну Жигитиди, айтхылыкъ алим болгъанындан сора да, политикди, аслам бийик окъуу юйню профессоруду. ООН-ну баш консультант советини келечисиди, РФ-ни Къырал Думасыны депутатына эки кере айырылгъанды.

Алгъаракълада уа Москвадан къууанч хапар келген эди. Къыралыбызны кючлеуге уллу къыйын салгъан Беккиланы Юсюпню жашы Азрет Россейни илмула академиясыны член-корреспондентине алыннганды.

Бюгюнлюкде физика-математика илмуланы доктору Абшаланы Магометни табийгъатны бойсундуруу бла байламлы къыйыны белгилиди. Ол РАЕН-ни академигиди, СССР-ни эм КъМР-ни къырал премияларыны лауреаты, Россейни бла КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусуду. Жыйырма жылны ичинде ООН-ну Битеудуния Метеорология организациясыны эксперти болуп тургъанды. 1996 жылда анга «Жылны адамы» деген алтын майдал берилгенди. Аны аты Росгидрометни Сыйлы китабына жазылгъанды.

Тилибизни тинтиуню, аны айнытыуну мурдорун салгъанларыбыз аз тюйюлдюле. Аппайланы Макарны жашы Аскер таулуланы арасында филология илмуланы биринчи докторуду, профессорду. Ол бир кесекни Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтха башчылыкъ да этгенди (1943-1944 ж.ж.)

Сагъынылгъан махкемени таматаларыны тизмесинде тарых илмуланы доктору Хутуйланы Ханафий да барды (1973-1988 жылла). Ол «Знак Почёта» орден, «За доблестный труд» майдал бла да саугъаланнганды.

Тилибизни айныуун айтхан заманда, айхай да, филология илмуланы докторлары Ахматланы Ибрагимни бла Гузеланы Жамалны къыйынлары энчиди. Ала экиси да Халкъла аралы Тюрк академияны академиклеридиле, КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчуларыдыла, профессорладыла.

Ибрагим Хашимович 150 илму эм дерс-методика ишлени, китапланы авторуду. Ол КъМКъУ-ну малкъар тил бла адабият кафедрасына башчылыкъ этип тургъанды (1974-1998 жылла), ары дери уа Илму-излем институтда секторну таматасы болгъанды.

Жамал Магомедович а 55 уллу илму китапны авторуду, ол санда монографияла, сёзлюкле, дерсликле да бардыла. Ол илмуланы 4 докторун, 15 кандидатын хазырлагъанды. Бюгюнлюкде Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтда ишлейди, бир ненча жылны анда секторгъа башчылыкъ этгенди.

Саулай алып айтханда, илмуланы докторлары болгъан жашларыбызны бла къызларыбызны саны-жюзден, кандидатларыбызны уа тёрт жюзден асламды.

Адам улу жаратылгъанлы бери да аны эм уллу къайгъырыуларындан бири саулукъду, башхача айтханда уа – медицина. Тарых шартлагъа кёре, малкъарлылада биринчи врачха Абайланы Исмайыл саналады.

Шаханланы Абай а (1850-1897), Ставропольда гимназияны тауусуп, Петербургда медицина-хирургия академияда окъугъанды. Таулулада бийик медицина билим алгъан биринчи инсанды. Аскер врач болуп, Россейни, Кавказны, Узакъ Востокну госпитальларында, лазаретлеринде къуллукъ этгенди, генерал чыннга жетгенди. 1894 жылда Къытайда экспедицияда болгъанды. Аны Японияда Нагасаки шахарны университетинде лекцияла окъургъа да чакъыргъандыла. Иги кесекни Владикавказда да ишлегенди.

Медицина бла бирге аны бла байламлы илмугъа да къыйын салып келгенлерибиз асламдыла. Аладан бири РАЕН-ни академиги, РФ-ни эм КъМР-ни сыйлы врачы, Жамауат палатабызны келечиси, Аллергология араны баш врачыны медицина жаны бла орунбасары Хутуйланы Светланады. Бюгюнлюкде КъМКъУ-ну медицина факультетини таматасы Мызыланы Исмайылды. Ол илмуланы докторуду, профессорду.
Жетишланы Рашид университетни сабий ауруула, аначылыкъ эм гинекология кафедрасыны башчысыды, КъМР-ни сыйлы врачыды, илмуланы докторуду, профессорду. Андан сора да, медицинада ишлегенлени битеуроссей биригиулерини регион бёлюмюню таматасыды, Россейни педиатрларыны союзуну бизни республикада кесегини толтуруучу комитетини председателиди.

Рашид Абдулович бла юй бийчеси Эфендиланы Салихни къызы Ирина (медицина илмуланы кандидаты, КъМКъУ-ну доценти) саулукъ сакълаугъа юйюрлери бла къыйын салгъанладыла десек, баям, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Ала кеслери клиника да ачхандыла. Жашлары Рустам да бу жолну сайлагъанды, медицина илмуланы кандидатыды, Москвада ишлейди.

Теммоланы Лейла уа Нальчикде сабий клиника больницаны – онкология, «Дом ребёнка» энчиленнген учрежденияны уа – реабилитация бёлюмюню консультантыды. КъМКъУ-ну Сабий ауруула, аначылыкъ эм гинекология кафедрасыны профессоруду.

Аны кандидат эм доктор диссертациялары эки усталыкъгъа – педиатриягъа эм психиатриягъа кёре къорууланнгандыла. Бу жаны бла бизде быллай ишле биринчи кере этилгенлерин эм кичилени ауруулары къайсы даражагъа жетгенин билир ючюн тест да ары дери жарашдырылмагъанын чертирчады. Ол усталыкълада республикада медицина илмуланы бек жаш докторуна саналады. Жюз ишни авторуду, «Жылны тиширыуу - 2012» деген атха тийишли болгъанды. Аны къайын атасы Теммоланы Далхат а КъМР-ни сыйлы врачыды, медицина илмуланы докторуду.

Шимал Кавказда миллет халкъланы арасында психиатрия бла байламлы ауруулагъа бакъгъан биринчи профессорду. Жыйырма жылдан асламны уа ол республикабызны Саулукъ сакълау министерствосуну баш психиатры болуп тургъанды. Бир талай заманны КъМКъУ-ну психиатрия, наркология эм неврология кафедрасына таматалыкъ этгенди.

Лейланы ёз атасы Гамаланы Азрет да КъМР-ни сыйлы врачыды, терапевт-кардиологду. Чегем районну ара больницасында кёп жылланы ишлегенди.

Айхай да, республикада медицинаны айныууну, врач бет жарыкълыкъны юсюнден айта, Ботталаны Хадисни эсгермей болмайбыз. Бир жарсыуу бла аны аллына баргъанла биледиле аны адамлыгъын, профессионаллыгъын да. Ол республиканы клиника больницасыны баш врачы болуп талай жылны ишлегенди. Бетсизле аны жашауун замансыз юзген эселе да, этген иши, адамлыкъ ышанлары бла ол бизни эсибизде къаллыкъды.

Бюгюнлюкде уллу, шёндюгю заманны излемлерине тийишли больницаланы, окъуу учрежденияланы кёре, бизни тёлюге ала болмагъан, бир эски гытычыкъда орналгъан заманланы кёз аллынга келтирген къыйынды. Эллерибизде мектепле кеч къуралгъанлары жашырынлыкъ тюйюлдю. Таулу къызла Шакъманланы Фуза бла Абайланы Ханифа 1872 жылда Тифлисде тиширыу пансионну тауусханларындан сора Малкъарны бла Къабартыны тарыхында биринчиле болуп башланнган школну устазлары деген даражаны алгъандыла.

Фуза Чегем жамауатда аулда мектепде ишлеп тургъанды. Алай а тарыхда тау эллерибизде школ чынг алгъа 1902 жылда Къашхатауда ачылгъанды деп айтылады. Аны 5 окъуучусу болгъанды, кесине да Чеченланы Экъул осуйлукъ этгенди.

Къысха заманны ичинде билим бериу республикада терк айныгъан эди. Сёз ючюн, урушха дери жыллада бизни миллетден 260 устаз болгъанды. Аланы саны ёсе баргъаныча, педагог усталыкълары да айныгъанды. 1939 жылда 22 эм иги устазгъа орденле, майдалла берилгендиле. Аланы арасында малкъар жарыкъландырыучу, поэт Шахмырзаланы Саид да болгъанды.
Бюгюнлюкде да бардыла ёхтемленирча педагогларыбыз. Яникойну орта школунда малкъар тилден бла адабиятдан окъутхан Къудайланы Сафият Магомедовна КъМР-ни халкъ устазыды. Ол даража бизни миллетни тарыхында биринчи кере анга 1994 жылда 21 февральда (Ана тиллени халкъла аралы кюнюнде) берилгенди.

Андан сора да, Халкъны жарыкъландырыуну отличнигиди. «Россейни эм иги устазы» деген миллет проектде хорлап, грант къытханды. Бусагъатда да ишин къоймагъанды. Сагъынылгъан мектепде урунуп келгенине уа энди 50 жылдан атлагъанды.

1986 жылда да устазланы къаууму орденле, майдалла бла саугъаланнган эди. Мусукаланы Юрийни къызы Жеттеланы Людмила да ол педагогланы санында Урунуу махтаулукъну ючюнчю даражалы орденине тийишли болгъанды. Халкъны жарыкъландырыуну отличнигиди. Ол бюгюнлюкде Нальчикни 18-чи школуну завучуду. Мында ишлегенли 50 жыл чакълы заман озгъанды.
Айхай да, тутхан ишлеринде бет жарыкълы бола, РФ-ни сыйлы устазы деген атха тийишлилерибиз жаш тёлюню тюз жолгъа сала келедиле. Аланы жамауат таныйды, сый, хурмет да береди. Сёз ючюн, Огъары Малкъардан Темуккуланы Адил аллай даражагъа жетишгенлерибизденди.

Халкъны жарыкъландырыуну отличниги (ол къырал даражада бериледи) деген сыйлы атны бизни устазларыбызны дагъыда кёбюсю жюрютеди. Ол санда Шабатукъланы Нальдюз (аслам жылны Бабугентни школуну директору болуп тургъанды) да барды. Сагъынылгъан даража бла бирге КъМР-ни билим бериуюню сыйлы къуллукъчулары болгъанларыбыз да иги кесекдиле. Баразбийланы Эльмира (Быллым), Гюлюйланы Зоя (Тырныаууз), Къудайланы Лейля (Кёнделен), Батчаланы Анатолий (Бабугент) эм башхала.

Эллерибизде, районларыбызда, шахарларыбызда саулукъ сакълаугъа, билим бериуге, илмугъа къыйын сала, кеслерине махтау излемей, тутхан ишлерин бет жарыкълы тамамлагъанларыбыз кёпдюле. Бизни аланы барысын да белгилеп чыгъар амалыбыз жокъду, айхай да. Былайда биреуню сагъынып, башхасын къояр акъылда угъай, къаллай юлгюлю, чемер, билимли адамларыбыз болгъанларын кёргюзтюр муратдабыз. Мындан арысында да миллетибизни быллай инсанларыны санына къошула барырын сюйюп, сизни барыгъызгъа да саулукъ-эсенлик тежейбиз.

Мокъаланы Зухура хазырлагъанды.
Поделиться: