Бызынгы бла бызынгылыла эрттегили жазмалада

Дуглас Фрешфильд кесинин заманында «Кавказны илму жаны бла тинтиу» деген магъаналы ишинде таулуланы юсюнден кёп ариу сёз жазгъанын билебиз. Алгъыннгы номерде биз аны Лондонда 1902 жылда басмаланнган ол экитомлукъ китабындан юзюкню чыгъаргъанбыз (Малкъар бла малкъарлыла). Жазманы малкъар тилге кёчюрген иши ючюн Улакъланы Борисге, аны басмада туура этиуде, хазырлауда уа жазыучу Шауаланы Хасанны къыйынына энтта бир кере ыспас эте, бу жол Фрешфильдни Бызынгы бла бызынгылыланы юсюнден жазгъанын басмалайбыз.

Къарауул (бу сёзню автор 49 кере сагъынады эки томунда да, - Б. У.) ол табийгъатны кеси жаратхан туристлени штаб-квартирлериди. Бызынгы черекни башланнган жерине ушагъан бир жерде да жокъду. Алай а кюн батхан жанында тауланы уллу къаууму кюн чыкъгьан жанындан эсе иги да тамашалыкъды. Къар-буз чыранлагъа эс бурабыз.

Суратчы, баям, Ышыкъара тауну суратын Фытнагъын чыранны жууугъуракъ дуппурларындан къарап ишлерге сюер эди. Къоштан тауну Къарауул болгъан жерден кюнлюм жанындан ишлер эди суратын. Ол тёппеле асыры да симметриялыдыла, Малкъар жанындан къарагъанда. Алай ол кёрюмдю, жолоучуну кёлюн кесине тартып, кесини суратын этдирирге алдырыргъа да боллукьду.

Синьор Стелла этгенча, Дых тау¬ну суратын Заннерни къабыргьасындан алгъаныча. Айтып-айталмазча тауушлукъ тау архитектурача, бийик къаялача, бузланнган тыш къабукълары кюн таякълары бла байыкъланнган, къая эринледен энишге созулуп, кюн нюрюнде тюрленген бузлача, Альпы таулада жокъдула аллайла, ол угъай да, Кавказны башха жеринде да жокъдула аллайла. Бызынгы бла Миширгини чыранларыны амфитеатрларына тенглешдирирча затла башха жерледе жокъдула.

Нальчикден буз чыранлагъа дери атлы жол иги да къысхады. Къарауул болгьан жерден эсе. Мен бу аралыкъдан Бызынгыдан Нальчикге ат бла бир кюннге жетгенме, бир да къыйналмай. Ол а 1887 жылда болгъан ишди. Бу жол тюз да башланнгандан ахырына дери Малкъаргъа баргьан жолдан айырмалыды. Арба ызындан кюн чыкъгъан таба барып тургьандан эсе, татар иерде тап олтуруп, жоргъагъа салып, жюрюте билсе, ачыкъ тюз жер ингилизлилени орталыкъдан мал отларгъа бёлюннген жердеча, бир-бир жерлери алаша агъачлы жерле, сыртла бла ат бла баргьан игиди. Жолунгу сол жанында сыртлада, тау жагъалада агъачла бардыла.

Дых тау бла Къоштан тауну жашилленнген этеклериндеги тёшлени артында къаладыла тау тёппеле уа.

Табийгъат тау бетлеринде агъачны алай ариу жарытханды, аны кёчюрюп, бир гитче, тар жерге, сёз ючюн, ингилиз парк тенгли бир жерге, орнатыргъа къолундан келликди, аллай ариулукъ сени таза сууу болгьан Къара суугъа элтеди, Бызынгы черекни бир бутагъыды ол. Бу сууну тытырлы тарыны башланнган жери тарыракъды, таулагьа кирген жери. Аны ары жанында уа Уку тау сюеледи, ола Миширги чыранны кюнлюм жанынданды. Мен аны тёппесине 1887 жылда ёрлегенме.

Бу тар бир кесек къысхаракъды, Малкъар черекни тарындан эсе бир кесек жумушагъыракъды. Аны ёрге жанында да ташдан ишленнген къала барды. Малла отлап турургьа жараулу чунгуруракъ жер да. Тар теренинде Малкъардача къалын эл тюйюлдю. Юйлери уа билиннген окъуна этмегенчадыла. Мен ангылагъаннга кёре, Малкъарны бла Чегемни эл таматаларыча, Бызынгыны таматасы да, эмеген кибик, уллу санлыды. Алай аны даражасы башха эл таматаладан эсе, орус начальникге алашады. Мен алагьа «сен былай, ол алай» деп багъа бичерге хакъым жокъду, неда, Дент айтханча, «адамгъа терк окъуна ийнаннган, хар затны да билирге, кёрюрге сюйгеннге, кирли, эринчек» деп, айталлыкъ тюйюлме.

«Ала сюйген – ныгъышда олтуруп, ушакъ этгенди», - дейди Дент. Алай мен аны ол оюмун жараталмайма, мен жангыз кесим угъай, битеу бери келген жолоучула да аны акъылын-оюмун тюзге санамайдыла, аны сёзлерине тынгылап тургъанлыкъгъа. Ала урлакачыла тюйюлдюле, тууулгьандан окъуна аланы кёллери ууакъ алдауукъгъа кетгенликге, алагьа аллай уллу айып этерге кереклиси жокъду. Аны аланы юслеринден айтханлары аланы юслеринде жокъду. «Алдаулукъ» деген сёз а бизде жокъмуду? Бизни арабызда да бардыла аллайла. Таулу, башхача айтсам, тау тюрк кеси ийнаннган, керти суннган сёзюн айтады. Ол сен жаратырча, къулагъына ариу эшитилирча, кёлюнг жаратырча затны айтады.

Мени ишексиз акъыл этгениме кёре, бызынгылыла бери келген ингилизлени ишни юсю бла айланнган адамлагъа санамайдыла. Бери келген адамланы бир къауумлары тюбеген чырмауланы себеби быллай шарда болургъа да болур: Бызынгы элге башчы керекди. Бу элни башчысыны сыфатлы уллу санындан сора, анга кюч-къууат берген бир зат да жокъду, кеси да къарт болгъанды. Аны жашы барды. Алай ол да терен оюмлу тюйюлдю. Андан сора да, бу таматаны юйюрюню башха тюрк (таулу) эллени таматаларыны, юйюрлерини арасында хазна даражасы жокъду. Кеси да алача къолайлы адам тюйюлдю. Ма аны себебинден аны къонакъ отоууну къарангылыгъы да, жипилиги да, къонакъ алырча жаралу болмагьанды. Ма ол къарт эл таматасы окъуна мистер Маммериге кесини халаллыгьын кёргюзтгенди. (1-чи том, 174-175-чи бетле).

«Биз экибиз уллу шуёхла болмагъанбыз, - деп жазады мени жерлешим аны юсюнден, - ол кесини отоуунда мени бир ненча кере сыйлагьанды. Мен да аны эм аны бир талай шуёхларын да, жууукъларын да бал туз бла, чай бла да жалчытып тургьанма».

Насыпха, мен кесими бек ахыргъы келиуюмде агъачдан ишленнген, ариу таза юй тапхан эдим. Ол а элни огъары жанында, бек тап жерде, бек иги жерде. Бери келгенлени кёбюсю Бызынгыгъа «Кавказлы Ша-мони» деп керексизге атагъандыла.

Бу экисини арасында бири бирине ушагъан зат жокъду. Бек аздан алып айтханда да, элден чыгьып, ючсагъатлыкъ жол жюрюп да ёрлерча бир тёппе да жокъду. Бу жерде тууулгъан, быллай такъырлыкъ бла ушашдырылгъан ат белгили жерни тауушлукъ табийгъаты да келишмейди. Тапсыз кёрюмдюлю, кёзню эрикдирген, бу жаланда таулагъа ёрлерге сюйгенлени жериди.

Комиссарианты кёз къарамына кёре, алай мен айтыргьа тийишлиме, мистер Маммери, дагъыда башхала да мени жанлы болгъандыла: Бу ауулну уучулары Кавказны келир заманны гидлери болургъа тийишлидиле, была махтанчакъла, къуру кеслерин сюйгенле тюйюлдюле, ариу ниетлидиле, таулагъа ёрлерге хунерлери болгъан адамладыла, ол угъай да, тауланы ариулукъларын сезе биледиле. Ма тюрклюле (таулула, -Б. У.) ол Маммери «дуниядан къуруп баргъанла», ол ауузундан бир сёз да чыгъармай, бир талай сагъатны ичинде таулада айланнган, юйюне бир аякъ ариу суу келтирир ючюн, неда ол башхасы, Фынтаргин тауну къарларында кюн таякъларыны ойнагъанын кёрюп: «Аллах! Аллах!» - деп, сейирсиннген таулуду.

Малкъардан Бызынгыгъа жетер ючюн тарла бла тёгерек айланып барыуну кереклиси жокъду. Сыртла бла баргъан жаяу жол ыз барды. Ол ыз тюзюнлей кенг жайлыкъгъа чыгъады, жайлыкъ сослан ташлы сырт бла тытырлы сыртланы ортасындады. Жолну ызы 10.1 фут бийикликдеди, алай улоу бла баргъаннга къыйын тюйюлдю, ыз кеси уа аз сезиледи.

Ачыкъ кёкню тюбюнде Къоштан тауну бийик тёппеси, бир жанын¬да анга къоншу болуп тургъан тау Уллу-аууз башыды. Ары ёрлеген а синьёр Витторио Селла болгъанды, сора мени уялчакъны Укум («мен ёрлеген тау башы» демекликди, - Б. У) бирси жанында уа тау сыртдан чегет жанындан баш кётюрген а Къоштанды. Аланы бетлерине Уллу аууз бла Миширги таула кёрюнмейдиле.

Мындан кёп жылла алгъа, 1849 жылда, доктор Абих, ол ыз бла ётгенди. Къоштан тауну биринчи сагъыннган жолоучу да ол болур деригим келеди. (1-чи том, 176-чы бет.).

1886 жылда мистер Дент бла мистер Донкин Гестола таугъа биринчиле болуп чыкъгъандыла. Таугъа чыгъып, тюшгенден сора ала къошда къалгъандыла. Къош а Дых тауну этегинде болгъанды. Ол жерли адамла алайдагьы къошну аты «Миссос къошду» дегендиле. Ол а уллу ташны артында бир чунгуруракъ жерди. Хар жауун жаугъаны сайын а аны ичине суу киреди да, ол шауданча болуп къалады (1-чи том, 178-чи бет.).

Бызынгылыла жанындан тынгысызлыкъланы юсюнден мени айтыр сёзюм жокъду. Мен ийнанама, алагъа ала этмеген кёп затланы тагъаргъа кюрешгенле болгъанларына. Ала ууакъ затланы урлайдыла дейдиле. Мени эсиме тюшеди, биз экспедициябызны чатырланы эшигин къысмай кетип айланнганыбыз. Бу адамла бизни бичакъларыбызгъа, жюлгючлерибизге, сирнеклерибизге, чюйлерибизге бек уллу сейир этип къарап, уллу багъа биче эдиле. Алай этгенликге уа, ол бизге хар кюнде да керек болгъан, биз хайырланып айланнган затланы бирине да къол жетдирмегендиле. Бир затчыгъыбыз окъуна биз билип къорамагъанды. Мен бу жерлилеге толу ышанама. Мен аланы орталарында таза ниетли адамла болгъанларына ийнанама, ол ишексизди.

Бизни юсюбюзден бир зат да сыдырмагъандыла. (2-чи том, 46-чю бет.).

Дуглас У. Фрешфильд Бызынгыны юсюнден эки томунда да 130 кере сагъыннганын белгилерчады.

Басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: