Душманнга нефтьге жууукъ келирге окъуна онг берилмегенди

Фронтда болум

1942 жылда совет аскер башчыла бир ненча жангылыч этгендиле. Уруш башланнган кезиуде Москваны, Елецни, Ростовну къоруулауда жетишимлеге асыры бек базынып, немисли аскерле къышда къазауат бардырыргъа хазыр тюйюлдюле деп, аланы кючлерине терс багъа берген эдиле. 

Алай бла 1942 жылны аллында гитлерчилеге къажау бир ненча операция бардырылады -  Ржевск-Вяземск, Смоленск, Харьков жанларында сермешледе хорламла болгъан эселе да, аланы кезиуюнде кёп адам къырылгъанды, техника, сауутла жокъ этилгендиле. 

1942 жылда Украина, Белоруссия, Прибалтика, Кърым, Донбасс душманны къолуна тюшедиле, Ленинград къуршоугъа алынады. Алай бла СССР-ни экономика онглары да къыт боладыла – промышленный районла немислилеге жетедиле, эвакуациягъа тюшген предприятияла уа алыкъа кюч жыйышдыралмайдыла. Бу кезиуде, тюрлю-тюрлю тергеулеге кёре, къурч жарашдырыуну ёлчеми 10 миллион тоннагъа, будайны тирлиги юч кереге азайгъандыла. 

Бу болумда Кавказны бла Закавказьени промышленный, эл мюлк онгларына ышаныулукъ  къалады. Къыралда нефтьни 86 проценти, табийгъат газны 65 проценти, магъаданны да 56 проценти бу регионда чыгъарылгъанды. 

Немислилени муратлары 

Гитлерчи Германиягъа да Кавказны нефьти артыкъда керек болгъанды. Аскерлени техникасы ёсгенди, алай алагъа отлукъ жетишмегенди.  Алай бла фашистлени «Юг» аскерлери эки къауумгъа юлешинеди – «А» эм «Б». Биринчисине юч армия киредиле, ол санда танк аскер. Алагъа Дондан ётюп, Къобанны, Шимал Кавказны, Азов эм Къара тенгизлени кюнчыгъыш жанларын къолгъа этерге борчла салынадыла. 

Аланы толтургъандан сора уа, аскерле Кавказ тауланы кюнбатыш эм кюнчыгъыш жанларындан кирип, Закавказьеге, андан ары уа Тюркге жетерге, бу къыралны да Совет Союзгъа къажау урушха къатышдырыргъа керек эдиле. Аскерни башчысына биринчи фельдмаршал Лист, алай Гитлер аны артха чакъырып, аны орунуна генерал-полковник Клейстни салады. 

«Б» къауум а Сталинград жанына ашырылады. 

Совет кючле

Былайда гитлерчилеге къажау юч совет фронт сермешеди: Юг, Шимал-Кавказ эм Закавказье. Биринчисине беш армия киргенди, аны аскерчилери Донну къоруулагъандыла. Фронтну башчысына генерал Малиновский салынады. 

Шимал-Кавказ фронт бир аскерден бла эки корпусдан къуралгъанды. Совет Союзну маршалы Буденныйни башчылыгъында аскерлеге Къара эм Азов тенгизлени жагъаларын сакъларгъа борчла салынадыла. Къара тенгизни, анда орналгъан аскер-тенгиз фронтну алгъыннгы базаларын а Закавказье фронт къоруулагъанды. 

1942 жылда 25 июльда вермахтны аскерлери Доннга жетедиле. Гитлерчилени «А» къаууму советлени Юг фронтундан кючлю болгъанлары ачыкъланады. Ол санда аскерчилени саны 1,5 кереге, сауутлары 2,1 кереге, танклары – 9,3 кереге, самолётлары уа 7,7 кереге. Аны бла бирге уа бизни аскерчилеге 320 километр жерни къорууларгъа тюшгенди, алайда кючлю  ызла къураргъа онг болмагъаны баямды. Аны хатасындан эки кюнню ичинде гитлерчиле Дондан ётюп, совер аскерлени къоруулау ызларын чачадыла. Андан ары ала Батайскга жетип,  Юг фронт къуршоугъа тюшеригине, неда фронт экиге бёлюнюрюгюне къорукъуу чыгъады.  

Алай бла 28 июльда Юг фронт чачылып, къалгъан аскерлери Шимал-Кавказ фронтха къошуладыла.

Малгобек ючюн сермеш

Совет аскерлеге гитлерчилеге къажау мадарланы жаланда Туапсени тийресинде тамамлап башларгъа онг чыгъады. Гитлерчилени «А» къаууму, ючге бёлюнюп, бирден алгъа сермеш башлайдыла. Аланы биринчилери Къара тенгизде Анапа-Поти-Батумиге, экинчилери  Сухуми-Кутаиси, ючюнчюсю уа Пятигорск-Прохладный-Ордзоникидзе жанларын къолгъа этерге, андан ары Грозныйге, Махачкъалагъа, Бакугъа жетерге керек эдиле. 

Бу болумда совет аскер башчыла фронтну кючлеу, къоруулау ызны къурау жаны бла мадарла толтуруладыла. 1942 жылда 23 августда гитлерчиле Моздокга атланадыла. Эки кюн баргъан къанлы сермешледен сора шахарны душманнга къояргъа тюшеди. Терекден ётюп, гитлерчиле Грозныйни нефтине жууукълашыргъа умут этедиле. Алай Малгобекден ары совет аскерле душманны къоймайдыла. 

Грозныйге чыгъаргъа кюрешгенлери бла бирге гитлерчиле Кавказ тауладан ётерге умут этедиле. 49-чу тау-мараучу корпусну аскерчилерине Элбрусха немисли байракъны орнатыргъа окъуна къолдан келгенди. Алай 1943 жылда февральда штандарт кетерилип, аны орунуна совет байракъ салынады. 

1942 жылны сентябрине Кавказда къоруулау мадарланы хайырындан хал тюзеледи. 

Къазауатны экинчи жарымы

Кавказны жалынчакъсызлыгъы ючюн кёп аскерчиле жанларын бергендиле. Болсада  «Эдельвейс» операцияны чачаргъа, душманнга нефтьге жууукъ окъуна келирге онг бермезге къолдан келгенди. Аны бла бирге уа Тюрк урушха къошулмай къалгъаны да жетишимледен бири болгъанды. 

1943 жылда январьда Юг эм Закавказье фронтла аскерчиле, техника бла да кючленедиле. Энди совет аскерлени сауутлары, танклары, самолётлары душманныкъыладан 1,5-2 кереге кёп боладыла.  

1943 жылда январьда Пятигорск, Кисловодск, Минеральные Воды, Ставрополь, 14 февральда уа къанлы сермешледен сора Ростов эркин этиледиле.  Ызы бла Краснодар жанында къалгъан вермахт аскерле чачдырылып, шахар къорууланады. 17-24 апрельде Къобан ючюн бардырылгъан хауа къазауатда совет авиация кючлю болгъанын кёргюзтеди.

Болсада баш магъаналы сермешле Тамань жарым айрыкам ючюн барадыла. Саны 400 мингнге жууукъ гитлерчи аскерлеге, не мадар да этип, артха турмазгъа  борч салынады.  Новороссийск-Тамань операция урушну тарыхында бек узунладан бириди дерге боллукъду – ол 1943 жылда февральдан октябрьге дери баргъанды. 

Тамань жарым айрыкам 1943 жылда 9 октябрьде гитлерчиледен тазаланады. Алай бла Кавказ ючюн сермеш совет аскерлени хорламы бла бошалады. 

Таулу къоруулаучула

1944 жылда бу къазауатны магъаналылыгъы тергелип, «Кавказны къоруулагъаны ючюн» майдал тохташдырылады. Аны ал бетинде Элбрусну сураты барды. Аны бла саугъаланнганланы арасында уа таулу халкъны батыр уланлары да бардыла.

Занкишиланы Алий къазауатха 1942 жылда чакъырылгъанды. Кичи командирлени-связистлени школун бошап, сержант чында ол Моздокну къоруулау сермешлеге къатышханды. Занкиши улу Шимал Кавказны эркин этиу къазауатда болгъанды, Сиваш черекден жюзюп ётгенди, Кърым ючюн къан тёкгенди. Сыйлы ветеран Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы, «Кишилиги ючюн», «Кавказны къоруулагъаны ючюн» эм башха майдалла бла саугъаланнганды. 

Къудайланы Ахмат Кавказны гитлерчиледен азатлагъан батыр аскерчиледен бириди. Гвардияны тамата лейтенанты  176-чы мараучу дивизияны къауумунда  Грозныйге битеу кючюн салгъан душманнга къажау къазауат бардыргъанды, батыр лейтенант Къобанны гитлерчиледен сакълагъанды, Тамань жарым айрыкамны эркин этиу урушха къатышханды.

1943 жылда Керчь, Кърым ючюн къанлы сермешле баргъандыла, бизни батыр аскерчибиз да 2-чи мараучу гвардия дивизияны 1-чи гвардия полкуну ротасыны командирини къуллугъунда алагъа къатышханды. Кёргюзтген батырлыгъы ючюн Къудай улу 1943 жылда 20 ноябрьде Къызыл Байракъны орденине, Къызыл Жулдузну орденине эки кере, «Кавказны къоруулагъаны ючюн», «Кенингсбергни азатлагъаны ючюн», «Уллу Ата журт урушда Германияны зорлагъаны ючюн» майдаллагъа тийишли кёрюлгенди.

Огъары Малкъардан Кучукланы Магомет урушну аллында жыллада Ташкентни аскер-политика училищесин бошагъан эди. 1942 жылда 63-чю атлы дивизияны политбёлюмюню келечиси Клухор аууш ючюн къазауатха къатышханды. Батыр аскерчини уруш жолла Ростовха, Украинагъа, Молдавиягъа жетдиргендиле. Ол Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы, «Кавказны къоруулагъаны ючюн», «Уллу Ата журт урушда Германияны зорлагъаны ючюн» майдалла бла белгиленнгенди. 

Кавказ ючюн къазауатха дагъыда Малкъондуланы Алий, Ахкёбекланы Аликош, Бауаланы Камиль, Улбашланы Къасай, Османланы Хангери эм кёп башхала къатышхандыла. Аланы жигитликлери ёмюрлюк болгъанды.