«Жаш тёлюню тепсеу исскуствону жашырынлыкъларына тюшюндюрала эсем – насыплыма»

Жылла, адамла, къадарла… Жашау а тохтаусуз баргъанлай турады. Аны тирмен сууу кёплени алгъанды, алай бийик фахмулулукълары бла айырмалы инсанларыбыз а эсибизде жашагъанлай турадыла. Бюгюн биз да жашаууну асламысын халкъыны миллет тепсеулерин айнытхан, аны маданиятына уллу къошумчулукъ этген, КъМР- ни халкъ артисти, «Кабардинка» академиялы къырал тепсеу ансамбльни солисти, «Асса» сабий юлгюлю ансамбльни художестволу башчысы болуп тургъан Сотталаны Къаншауну сагъыныргъа сюйгенбиз. Фахмулу къарындашыбызны къаллай жашау жолу, жарыкъ кёз къарамлары, билими, бийик хунери болгъанын кёз туурабызгъа келтирип, мудахланабыз. Бу басмаланнган ушакъны 2016 жылда бардыргъан эдик.

- Къаншау, сен сабийлигинг кёчгюнчюлюкню заманына тюшген тёлюденсе. Ол жаш адамланы къадарлары къыйын да, сейир да болгъанды…  

- Хау, алайды. Атам Сотталаны Хажи-Дауут уруш жыллада аскерде къуллукъ этгенди. Анам а Айшат Шомахова къабартылы къызды.  Лашкута элде туугъанма. 1944 жылда манга сегиз жыл толгъан эди. Халкъны кёчюрюллюгю белгили болгъанда, атамы атасы Ёзюрмек хажи анама сабийлени туугъан жерлеринде къалырча амал этерге керекди деп, аны жууукъларына ашырыргъа оноу этеди. Алай бла биз Заюковогъа анамы эгечине къачып келебиз. Ала алты эгеч болгъандыла, ючюсю къабартылылагъа, ючюсю уа таулулагъа эрге чыкъгъандыла.

Черкес элге тюшгенибизде, тиллерин билмей, къыйналгъанбыз. Аны ючюн эки жыл школгъа баралмай да тургъанбыз. Тилге тюзелгенден сора биринчи классха тюшеме. Ол кезиуде анама болушургъа керекди деген оюм бла почтачы болгъанма.

Алай бла, баш кечиндире келгенимлей, колхозну председатели: «Чурукъчу болургъа сюемисе?» - деп сорады. Тырныауузда, ол усталыкъгъа юйренип, артха Заюковода ишлерге къайтама. Алай кёлюмден, эсимден ата жууукъларым кетмей, жюрегим алагъа тартханлай тургъанды.

- Ол заманда Орта Азиягъа тюшген кёп жаш адамла Кавказгъа барабыз деп къачхандыла. Сен а, бютюн ары кетип, этгенсе аллай батырлыкъ. Аны юсюнден айтсанг эди.

- Айтханымча, жюрегим атам тургъан жерлеге чакъыргъанлай тургъанды да, 1954 жылны кюнлерини биринде ары кетеме, деп къуралама. Аны билгенде, анамы эгечини жашы ол акъылынгы унутуп къой деп, бек къаты тюйген да этеди. Алай, мен да къамамай, биягъы жолгъа тебирейме да, Джамбулгъа келеме. Анда анамы эгечини къызы Фатима жашап болгъанды, юйлерини эшиклерин къагъып, анга къабартыча сёлешгенимде, асыры сейирсиннгенден, ауузу ачылып къалгъаны да эсимдеди.

Экиге айланнган къарындашым мени ол областьда атам жашагъан узакъ элчикге элтип барады. Жууукъларым бек къууаннганлары, кёп соруула бергенлери, мени хурметлеп, той этгенлери да эсимдеди. Сора анда бал туз заводха ишге киреме. Ары уа кёплени алмагъандыла.

Алай паспортумда Къаншау Шомахов, къабартылы деп жазылгъаны себепли чырмау чыкъмагъанды. Анда урунуп, анамы жууукъларына да бал тузну къыт заманында онушар килограмм жиберип тургъанма. Сора, паспорт столда ишлеген бир къазахлы бла танышып, атама жангы документ алама да, 1956 жылда, биринчиле болуп, ёз журтубузгъа къайтабыз.

- Сен тепсеу искусствогъа уа къалай келегенсе?

- Къайтханыбыздан сора, шофёрлукъгъа окъуп, Заюковода урунама. Целинагъа да тюшеме, анда да Сыйлы грамота бла саугъаланама. Сора, Нальчикде комсомолну путёвкасы бла къурулушда ишлеп, общежитде жашап тебирейме.

Бир жол а шуёхум Хаджиланы Мухадин: «Мен Къабарты-Малкъарны тепсеу эм жыр ансамблинде тепсейме, келчи, сен да бир кёр», - дейди.

Репетициягъа келеме. Ансамбльни Къабарты Россейге къошулгъаныны 400- жыллыгъына хазырлана тургъан кезиую болгъанды. Аны себепли тепсегенлеге Москвадан композиторла, балетмейстерле къарагъандыла. Ары дери коллективге онжети адамны алгъан эдиле. Сора манга: «Чыкъчы, фахмулугъунгу кёргюзт», - дейдиле да, бир узун эшмеси бла оруслу къызны да нёгерге бередиле. Ол Зоя Лапченко эди. Артда аны бла биз бир юйюр къурагъанбыз.

Къобузчубуз Кураца Каширгова: «Уялма, ахшы жаш, тепсе!» - деп, кёллендиргенин унуталмайма. Алай бла ол заманда ансамбльге башчылыкъ этген Хажи-Муса Мидов, кабинетине чакъырып: «Биз Москвагъа хазырлана турабыз. Мында тепсегенлеге айлыкъларына эки жыйырма сом тёленеди, санга уа элли сом берирча этейим. Кел ансамбльде тепсерге», - деп тилейди.  

Къурулушда таматама кетеригими юсюнден айтханымда, ол да, чыгъармачылыкъ къауум къурарыгъын билдирип, иерге унамайды. Алай, ахырында, болмазлыгъын билип, жибереди.  

- Ансамбль Москвада кесин бек ариу кёргюзтгенди дейдиле…

- Москвада бардырыллыкъ къууанчха уа Никита Хрущёв эм бирси уллу къырал къуллукъчула жыйылгъан эдиле. Ары республиканы Культура министрини орунбасары Сотталаны Адилгерий бла бирге 400 адам баргъанды. Уллу театрда жарагъан концерт номерле бла сейирсиндиргенбиз къараучуланы.

Андан сора биз битеу Союзну чыгъармачылыкъ коллективлени эришиулеринде «кюмюш» алгъанбыз, Гюржюню тепсеучюлери биринчиле болгъан эдиле. Ызы бла 1957 жылда Колонный залда Битеудуния фестивальда биз, аланы хорлап, «алтын» къоллу болабыз. Ол кезиуде эбизелени И. Сухишвили таматалыкъ этген миллет тепсеу ансамблини жашлары от чакъдыргъан номерлерин кёргюзтгендиле.

Аладан сора уа биз «Тюз тепсеу» бла сахнагъа чыгъабыз. Г. Уланова, И. Моисеев эм дунияда атлары айтылгъан бирси белгили тепсеучюле бла балетмейстерле кирген жюри, сейирге къалып, къарс ургъандыла. Ала ахырында: «Бу тепсеу бла бир жерде да бетигиз уяллыкъ тюйюлдю. Бек аламатды!» - деп махтагъандыла. Анда алгъан алтын майдалыбыз а бусагъатда КъМР – ни Миллет музейинде сакъланады.

- Къаншау, сен РСФСР-ни халкъ артисти Улбашланы Мутай бла да ишлеп тургъанса. Аны юсюнден да айтсанг эди.  

- Мутай бла биринчи кере 1958 жылда тюбешгенбиз. Ансамбльге келгенде, бек алгъа тёрт къыз бла жаш тепсеген тепсеуню салгъан эди. Ол жарашдыргъанла бусагъатда да тюрлениулери бла «Кабардинканы» репертуарында сакъланнганлай турадыла. Тепсеулени оюуларын бек аламат сала билгенди. Анга дери бу затха алай уллу эс бурулмагъанды. Алай бла Улбаш улу ансамбльни балетмейстери, художестволу башчысы да болады. Адамлыкъ ышанлары да бийик даражада эдиле аны, бирге кёп туз – гыржын ашагъанбыз.

- «Балкария» бла да болгъанса байламлы.

- Бир талай жылдан а Къудайланы Мухтар бла мен республиканы ол заманда культура министри Хабас Келеметовха, дирижёр Борис Темиркановха эм филармонияны таматасы Хажбекир Хавпачевге «Балкария» ансамбльни къуралыргъа кереклилигин айтабыз. Ол кезиуде, кёп даулашла болуп, тилегибиз къабыл кёрюлмей къаллыгъына къоркъуу чыгъады. Алай сау болсун Хавпачев: «Нек жарамайды да. Биз алай жарлы республика тюйюлбюз. «Кабардинка» барды, сора «Балкария» да болсун», - дейди. Ма алай бла къуралгъанды биз барыбыз да сюйген ансамбль.

- «Асса» бла «Элия» сабий юлгюлю тепсеу ансамбльледе ишигиз къалай къуралыпды, жаш тёлюню эсин энчи неге бураса?

- Биринчиден, келген сабийлени аякъ алыргъа юйретирге керекди. Бусагъатда тепсеуню къазауатха бургъанларын тюзге санамайма. Сора, мени оюмума кёре, жаш, алгъыннгы заманладача, къолларын ёрге келтире, хазырларына жетдирип, энишге алай элтирге тийишлиди. Тепсегенле бир бирлери бла кёзлери бла сёлеширге керекдиле, ол аланы бир ыздан чыкъмай баргъанларына, къатындагъын ангыларгъа да себеплик этеди. Ол затланы харкюнлюк ишибизде чертгенлей турама.

Бюгюнлюкде бек магъаналы интернационал сезимлеге уллу эс бурама. Бизге жетмишден артыкъ кёпмиллетли сабийле жюрюйдюле. Аланы, жыл санларына кёре юлешип, алай бардырабыз репетицияланы. Коллективни жаш тёлюсюню арасында даулашла, ангыламаулукъла бир заманда да чыкъмагъандыла.

«Асса» бла «Элия» къатышмай, республикада хазна концерт болмайды. Биринчи коллектив «Россейни юлгюлю тепсеу ансамбли» деген атха да тийишли болгъанды. Тюркде бардырылгъан фестивальлагъа да къатышханлай турабыз. Андагъы къараучу миллет тепсеулерибизни сюйгени ючюн бизге не заманда да бек жарыкъ тюбейдиле.

Онбир классны тауусхунчу мында юйреннгенлени бирлери «Балкария», «Кабардинка» къырал ансамбльлеге ишлерге барадыла. Алагъа сертификат да бериледи. Анга кёре, жаш адамланы садикледе, школлада сабийлени тепсерге юйретирге эркинликлери болады.

Бу жетишимлеге биргеме ишлегенлени билекликлери болмаса, жеталлыкъ да болмаз эдик. Аланы энчи белгилерге сюеме: балетмейстерле Апполаны Артур бла Къарчаланы Рая, музыкантла Апполаны Альберт, Жанатайланы Махти, Моттайланы Тимур, Хусейн Таов эм ата-ана комитетни таматасы Малкъондуланы Абихан.  Барыбыз да, бир болуп, ёсюп келген тёлюню жанымча кёрген тепсеу искусствону жашырынларына тюшюндюралсакъ – насыплыма.