«Заман оза, адетле да тюрлене барадыла»

Алгъаракълада бир жыл Къашхатауда баргъан «Тюз тепсеуню фестивалында» сыйлы къонакъладан бири Джингирик элде иймам болуп тургъан Къарачайда Дин управленияны къартла советини иймамы Салпагъарланы Мухамматны жашы Доммай хажи бла танышхан эдим. Аны алгъышына, башха сёзюне тынгылагъан, бютюнда тепсеуюн  кёрген зал бирча ёрге къопханы, сёзсюз, таулу намысны, жюрек ыразылыкъны да шагъаты эди. Быллай жыйылыулада дин ахлусу адамла аз боладыла. Анга бир ненча соруу берирге базыннганым да аны ючюн болгъанды ол кюн. Ол ол кюн айтхан затла бюгюн да магъаналарын тас этмегендиле.

– Доммай хажи, бюгюн бери келгенигиз байрамыбызны бютюнда жарыкъ этгенди. Сизни Интернетде бир да ариу тепсегенигизни кёрюп, акъыл сёзюгюзню эшитип, адет-тёрелерибизден хапарлы болуп, мында халкъ къалай къууаннганын кесигиз кёрдюгюз. Дин ахлула быллай жерге аз келедиле. Бир-бирле, муслийман динни излемлерине кёре, ийманы болгъан адамгъа тепсерге, жырларгъа дурус тюйюлдю, дейдиле. Ол затлагъа сизни къарамыгъыз башха кёрюнеди?

– Исламда, башха динледе да гюняхха аман иш саналады. Тепсеген заманынгда акъылынга аман зат келмесе, аны угъайлыгъы, гюняхлыгъы да жокъду. Сыйлы Къуранда алай айтылады: нени да мардасы бла, адеби бла, ариу ниет бла этсенг, ол дурус болады. Мени ол сен айтхан, алгъаракълада киногъа алыннган тепсеуюмю жаздырып, таматабызгъа элтип баргъанды биреу: «Бу тийишлимиди дин ахлусуна?!» – деп. Ол а, Къуранны иги билген адам: «Бек ариу барады», – деп, андан башха зат къошмай, алай къайтаргъанды артха дейдиле.

– Бюгюн тюз тепсеуню бир тюрлюсюн кёргюзтгенсиз. Сизни къымылдагъаныгъыз башхады – сабыр, ариу. Сиз тепсеуде бир жашырын магъананы ангылап тепсегенча кёрюннгенди манга? 

– Хар бир тепсеу да бош алай жаратылып къалмагъанды. Къымылдагъанынгы да магъанасы барды. Эртте заманлада жетген жаш бла жетген къыз орамда тюбешип сёлешмегендиле. Жаланда къууанчлада кёргендиле бир бирни. Тойда жашла эшик юсюнде сюелгендиле, къалауурлача. Къызла уа – тёрге ётюп. Алай намыс бергендиле тиширыугъа. Абезехни тепсегенде, жаш гюреннге жаратхан къызы бла чыгъаргъа итиннгенди. Къызланы къыйырдан башлап чакъырып болгъандыла. Бу ишде да сакълыкъ керек эди, кишини сындырмазча, жюрегин къыйнамазча. Жашла кеси араларында алышхандыла кезиулерин, кёзге артыкъ урунмай, сюйген къызлары бла тюшерча. Алай бла, тепсей туруп, сабыр сёз бла, асламында уа белгиле бла билдиргендиле жюреклеринде болгъанны сюйген къызларына.

– Къызла уа жууап орунуна не белги этгендиле?

– Ала уа тюз тепсеуню юсю бла айтхандыла жууапларын. Жаш къызны ортагъа чыгъара, онг жанында тохтаса, къыз да аны онг жанына ётсе, ол ыразылыкъны белгиси болгъанды. Алай болмай, къыз башха жанына бурулса уа,ол заманда жашны умуту юзюлгенди.

– Андан ары уа ол тепсеу «ушакъ» къалай баргъанды?

– Исламейге (анга тёгерек тепсеу деп да айтадыла) баргъанда, къанатлы боладыла жаш да, къыз да. Жаш бу тепсеу бла: «Мен сени ма былай къууанчлы жашатырыкъма!» – деп билдиреди. Кеси жангыз чыгъып тепсегенде уа, аны бла: «Ма мен быллай жигитме, къарыулума, женгилме, ариума!» – деп, кесин кёргюзтюп, ол затланы айтханды ёхтем къымылдауу бла.

– Бюгюн Сиз мында келинчикни юйге кийирген адетибизни кёрдюгюз. Аны юсюнден а не айталлыкъсыз?

– Заман кете, адетле да тюрлене барадыла. Къарачайда къызны башындан юч жаулукъ алынады, сизде уа – эки. Аланы жашауу келген, толу юйюр ёсдюрген, арбазында къолайы болгъан ынна алыргъа тийишлиди. Биринчиден, ол жумушакъ тиеди келинчикге – къолу бла алады. Экинчиден, ол алгъышха тийишли адам кеси да огъурлулукъну белгисиди. Бир тюрлю бир сылтау бла алай болмаса уа, ол жумушну тунгуч уланнга буюрадыла. Ол да келинчикни баш ауларын, къол ауларын да бирем-бирем къолу бла алыргъа тийишлиди. Бу таякъ бла не къылыч бла узалып алгъан адетле уа артда чыкъгъандыла.

– Башхаладан артыкъ, кёп билген адам айырма байды, дейдиле. Дин а кёп затха кёз ачдырады, башха тюрлю къаратады. Сиз, Къарачайны дин ахлулары, Къуранда болмай, диннге кирген адетлени кетерирге итинесиз да, не зат эталасыз ол жаны бла?

–  Аладан бири – хуржунла юлешиудю. Ол сатыуча бир затды. Сен – манга, мен – санга дегенча. Ол жарлыгъа, керегин тапмагъаннга тийишлиди дей эсе динибиз, сора арада нек юлешебиз садакъаны жууукъ-ахлугъа? Энди уа бир тап тюзелгендиле – Бештауда хуржунланы керекли затдан толтуруп, хазыр этип берген жер барды. Андан алып къоядыла. Бушуулары болгъанлагъа ангылатып, сёлешип, ол садакъагъа аталгъан затланы ёксюз сабийле, къартла, сакъатла тургъан юйлеге элтдирген заманларыбыз да боладыла. Алай дагъыда, бир бирден «уялып», жангыдан хуржун юлешгенле да чыгъадыла. Аллай затланы тыяр ючюн, барыбыз да бирден ангылатыу ишни тохтамай бардырыргъа керекбиз. Аны этерге да кюрешебиз.

– Аллахны бла адамны арасында жюрюген Сизнича огъурлу, сабыр, кёп соруугъа жууап таба билген адам болургъа керегине ишексизме, Доммай хажи. Иги ишлеге чыгъа туругъуз арбазыгъыздан, элигизден.