Тарых

Уруш къайда, къалай, не сылтау бла башланса да, бузукълуду. Аныча, ачыу, бушуу, белгисизлик, термилиу, жюрегинге сыйыналмагъан тансыкълыкъ келтирип, къыйнагъан зат жокъду. Аны биле тургъанлай да, дуния жаратылгъанлы: «Мен биринчи болургъа сюеме!» - деген жандауурсуз, огъурсуз итиниулю адамла кеслерине жол ишлейдиле. Алай бла къууанч да, жарсыу да, умут да, ёлюм да, насып да, ачыу да, жангызлыкъ да, биргелик да сыйыныргъа керекли жол тар этедиле да, кёп игиликлени таргъа тыядыла.

 XVIII—XIX ёмюрледе Малкъарны географиясына, тарыхына, халкъны жашау турмушуна, культурасына сейир ёсгени эсленеди. Бери тыш къыраллы, Россейли экспедицияла къуралып, тинтиуле бардырылып башлайдыла. Гюльденштедт, Рейнеггс, Паллас, Потоцкий, Клапрот, Боссе, Шаховской, Бларамберг эм кёп башха  алимле кеслерини китапларында таулуланы юслеринден сейир шартланы басмалайдыла. 

Элбрус таулу миллетни, туугъан  журтубузну белгисиди.  Аны тёппесине чыкъгъанланы атлары назмулада, жырлада, таурухлада кишиликни  шартыча тёлюден-тёлюге айтыла келеди.  

Миллетни хант хазнасыны, адет-тёрелерини юслеринден Толгъурланы Бекмырза жыйгъан хапарланы энтта да басмалайбыз.

Сыйлы Къуранда «Аллахны файгъамбары сизге аламат юлгюдю…» (Сура «Сонмы»,  21-чи аят), деп жазылады. Бу статьяда аны саулукъгъа жарагъан тёрелени юслеринден айтыргъа сюебиз. Бюгюнлюкде  тинтиуле бардырылып, аланы адамны санларына хайырлылыкъларын илму да тохташдыргъанды. Аны юсюнден бизге «Аль-Азхар» ислам университетни бошагъан Аккайланы Хасим хажи айтады:

Бизни ата-бабаларыбыз ёмюрлени теренинден бери ёз жашауларын малчылыкъ бла байламлы этип келгендиле. Малны сютюнден жау, бишлакъ, айран этип болгъандыла, этинден а тюрлю-тюрлю татымлы ашла хазырлагъандыла. Сёз ючюн, шишликни алып айтсакъ окъуна, ол къарачай-малкъар халкъдан чыкъгъан затды, не ючюн десенг, ол шишлеген деген сёзден къуралып айтылады эм бир башха миллетде да жокъду. Таулула ийнек, къой, эчки сютледен къаллай бишлакъла, жау, айран этгенлерини эм дагъыда башха затланы юслеринден Толгъурланы Бекмырза жыйгъан хапарланы басмалайбыз.

Бюгюнлюкде  эски малкъар  эллени  тарыхлары, атлары, жарсыугъа, унутула  барадыла.  Бу жол биз Догъуат деген эски элибизни эсгеребиз.  Материалны автору  халкъыны къадарына  уллу кёллю болмагъан философия  илмуланы   кандидаты Жангуразланы  Мухамматды. Биз аны тукъумланы, буруннгу малкъар  эллени  тарыхларына  жораланнган  бир   талай  магъаналы  монографияны  авторунча  таныйбыз.

Алгъын киеу нёгерни къалай жыйгъанларыны, анга кимле баргъанларыны юслеринден Толгъурланы Бекмырзаны материалын басмалайбыз.

Жетмиш беш жыл мындан алгъа 1942 жылда 2 сентябрьде Огъары Бахсан элде, бюгюнлюкде   Тырныаууз шахар, жашагъанла  Уллу Кавказ таулада Бечо аууш бла ётгендиле.  Бу жигитлик тау магъаданчыланы шахарыны эмда бир заманда битеу къыралда да аты айтылгъан, республиканы промышленностуну мурдорун салгъан предприятияны – вольфрам-молибден комбинатны - тарыхларына ёмюрлеге киргенди.

Тырныауузну вольфрам-молибден комбинатыны директорларыны араларында Борис Хагуцирович Блаевни  къыйыны артыкъда уллуду десек, ётюрюк болмаз. Ол анга башчылыкъ этген онеки жылны ичинде  производствону кибик, магъаданчыланы шахарын да  айнытыу жаны бла  алгъын таматаладан эсе кёп зат этерге жетишгенди. Аны жашауу комбинатны къадары бла къаты байлашханды.