Тарых

 Жашлары, эрлери, къарындашлары, урушха кетип,  кече-кюн да жюреклерин къоркъуу  алып тургъан  тиширыуланы   араларында Къайгъырмазланы  Мисирхан  да  бар  эди.  Аны хапарын а «Заман» газетде ишлеп кетген Къайгъырмазланы Борис айтханды.

Тангнга тюберге чыкъгъанча, олтурадыла къабакъ жанында узун шинтикде эки адам – артларында эки къатлы юйню иелери. Арбазда да олтураллыкъ эдиле, жапма тюбюнде. Алай, хуна артындан эсе, былайы ачыкъды, элге къарайма десенг.

Газетибизни бетинде тукъумланы  юслеринден билдире туруучубуз. Бюгюн а кезиулю хапарыбызда Байдаланы юслеринден айтайыкъ. Бу тукъумну адамы Иссаланы тарыхларын жыйып эрттеден бери кюрешгенди.  Бу материалны да асламысында аны жазмасына кёре хазырлагъанбаз. Андан сора да, бизге болушханла Хажи-Исмайылны жашы Махмут,  Алийни жашы Мустафа эм Ибрагимни къызы Нюржан эдиле.

Хабаз бек ариу тау эллерибизден бириди. Анга кире келген жерде, тау башында Агойланы жери деп  барды -  ариу чаллыкълы жер. Анда алгъа будай, артдаракъ жыллада уа картоф ёсдюрюп да тургъандыла. Тууарла, ууакъ аякълы малла да тутхандыла. Балыкъ суу Хабазны экиге айырады - чегет эм  кюнлюм жанына.

Жерни башында эм къанлы патчахланы бири акъсакъ Тимур  1395-1396 жыллада Шимал  Кавказны юсю бла  бара, жюзле бла эллени, мингле бла адамланы къырып ётгенди.  «Ол жыллада  жетген заранны къыйынлыгъы бюгюнлюкде да кесин эсгертгенлей турады. Европагъа, Азиягъа , Африкагъа белгили уллу алан халкъдан, бизни  ата-бабаларыбыздан, адам  жазыкъсынырча бир къауумчукъ  сакъланып, бусагъатда кесине «къарачай», «таулу» деп турады, саны бла  къыралыбызда эм гитче миллетлени арасында тергеледи. Не медет, айнып, бурун даражасына келирге да ушамайды. Артда къазауатла, эминала, кёчгюнчюлюк да  келтирмегендиле бизге аллай бир зарауат. Ол себепден айтыргъа излегенибиз: Акъсакъ Тимурну къан ызы бюгюнлюкге дери келеди…», деп жазады  къарачайлы алим  Хутуланы Рашид.

Кёп къалмай жюз жыл мындан алгъа Къыбыла Африканы тийресинде ары дери бир жерде да болмагъанча аллай уллу налмас таш табылгъанды. Бу багъалы затны юч мингден артыкъ карат эди, неда, башхача айтханда, 621,2 грамм.

Халимат къобузчу эди. Ол аллай къобузчу эди – элни тарыхында, ауузунда къалгъан, къобузун, ойнатхан угъай да, сёлешдире билген! Къууанч хапарына, жарсыу таралыууна, жюрек тасхаланы татлылыкъларына бла кюйдюргенлерине жалан бизни элни жамауатын угъай, Беш да Тау элде жашагъанланы, Къарачайдан, Къумукъдан келген къонакъланы да тынгылатхан.

 Анга дагъыда «Айдеш оюн» деп да айтхандыла. Малкъарлыла  сейир оюнла къураргъа не заманда да уста болгъандыла. «Къандес оюн» да аладан бириди. Бишген тауукъну  кёкюрегиндеги айыры сюекчикни алып, экеулен эки жанына тартадыла. Хар ким да уллуракъ жаны кесинде къалырча сындырыргъа кюрешеди. Сыннгандан сора: «Юсюнгде къалсын, эсиме салсын!» - деп, сюекчиклени бир бирлерине атадыла.

Мен эслей келгенден, бюгюнлюкде халкъыбызны жаш тёлюсюню  миллетибизни тарыхына, жашау турмушуна, оюнларына, жырларына бла тепсеулерине сейири уллуду. Бютюнда ала телевидение, радио неда интернет болмагъан кезиуде жаш адамла заманлары зауукълу ётерча къаллай амалланы хайырланнганларын билирге сюедиле. Кертиси бла да, шёндюгюлени асламы бир бирлерине тюбеселе окъуна, 10 минутдан телефонларына аралып, кеслерин къайры келишдирирге билмей тебирейдиле. 

КъМР-ни 100-жыллыгъына

Патчах Россей  аны къауумуна кирген халкъланы ичинде интеллигенцияны ёсдюрюуге, аланы болушлукълары бла регионлада къыраллыкъны кючлеуге уллу магъана бергенди.   Патчах къырал регионлада   къан тёгюуню, урушну, къазауатны болушлукълары  бла тохташалмазлыгъын ангылап, аны орунуна  мамыр мадарланы хайырланыугъа кёчеди.