Тарых

Тау эллерибизге барсанг, тарых магъаналы кёп сейир жерлени кёрюрге боллукъду. Аланы юслеринден таурухла, хапарла да жюрюйдюле, бирле къората, бирле къоша тура да болурла. Жылла оза, болгъан ишни кёргенле дуниядан кете барсала, алай да болады. «Хапардан хинкал ахшы», – деп, бошдан айта болмазла. Аллай жерлеге барып, кёзюнг бла кёрюп, къатында сюелсенг, озгъан жыллагъа тюшюп, артха келгенча боласа.

23 февральда Ата журтну къоруулаучуну кюню белгиленеди. Байрам кесини  тарыхын озгъан ёмюрню 20-чы жылларында башлагъанды. Ол а Россейде совет къыраллыкъ тохташдырылгъандан сора Къызыл аскер  къуралгъаны эмда ала австро-венгрия аскерлени алгъа барыуларын тохтатханлары бла байламлыды.

Германияны алимлери Къарачай-Черкесде дунияда эм эски шахарладан бирин тохташдыргъандыла. Ол белгили археологланы араларында уллу даулашха эмда сейирге къалдыргъанды.

Чегем ауузунда кёчгюнчюлюкге дери аслам эл бар эди. Аланы хар бирини да кесини энчи тарыхы, аты да болгъанды. Аланы бир къауумуну юсюнден биология илмуланы кандидаты Жаубермезланы Мурат архивле бла ишлеп, сейир затла жыйышдыргъанды. Аны ол иш бла шагъырей этейик.

Мухтар, жыл саны келген адам, эрттеден бери малчылыкъ бла кюрешеди. Кюн сайын танг аласы жарыгъынчы туруп, юч-тёрт къычырым эл башына барады. Жыйырма-жыйырма беш ийнек сауады. Сютню эсепчиге ётдюреди. Сора мал орунланы тазалайды, гыбыдышлагъа бичен салады.

Къабарты-Малкъар автоном областьны башчылары, 1923 жылны ахырында, миллет кадрла хазырлауну къайгъысын этип, Нальчикде билим бериу учреждение къураргъа оноулашадыла. Кёпге созмай, шахарда «Ленинчи окъуу шахарчыкъ» деген билим бериу комбинат ачылады. 1924 жылда 14 февральда Къабарты-Малкъар Облисполкомну оноуу бла аны школланы санына къошадыла.

Октябрь революциядан сора, бирси миллетленича, къыралда тау халкъланы жарыкъландырыу, аланы къолайларын ёсдюрюу, эл мюлклени къурау эм айнытыу баш борчха саналгъанды. Ол ишни толтурур ючюн билимли адамла, жашауну не жанында да, ол санда билим бериуде, эл мюлкде, промышленностьда да, ишлерин билген устала керек болгъандыла. Ма ол излем бла бизни республикада 1922 жылда – совпартшкола, 1923 жылда – педагогика техникум, 1923–1924 жыллада – тёрт эл мюлк школ, 1924 жылда – Ленинчи окъуу шахарчыкъ (ЛУГ), 1931 жылда – ары кирген рабфак, 1932 жылда – педагогика институт, 1934 жылда Устаз институт ачылгъандыла. Бек уллу жетишимле билим бериуде этилгендиле.

Эрттен алыкъа атмагъанды, алай а жукъу арталлыда къачханын ангылагъандан сора, терезеге къарап, бир кесек жатады Суратчы. Аны ары жанында, къарсыз къышха ёпкелегенча, акъ къабукълу бутакъларын да къымылдатмай, шош сюеледи мудах акътерек.

Онтогъузунчу ёмюрню ахыры  жыйырманчыны уа ал жылларында Малкъарда акъылы, намысы, иши бла да белгили эм сыйлы адамларындан бири Айдаболланы Мимболатны жашы Азнор болгъанды.  Алгъышлада аты айтылгъан. Аны бир-бир айтханларын а, нарт сёзленича, эсде тутхандыла.

Малкъар халкъны фольклору не жаны бла да байды. Сейир таурухла, халкъ жырла, жомакъла, адетлерибиз - была бары да миллетибизни буруннгуладан болгъаныны юсюнден хапарлагъан шартладыла. Ол жомакъланы бла таурухланы кёбюсюнде эр кишилерибиз уучулача суратланадыла. Ма бюгюн биз сизни шагъырей этерге сюйген жомакъ да мараучуну юсюнденди. Аны бизге сабийлигибизде кёп кере ыннабыз айтыучусу эсимдеди. Бир кёзлю эмегенле кёп жомакъланы жигитлери болгъандыла.