Тарых

Уллу Ата журт урушну къыйын кюнлери бюгюн да унутулмагъандыла. Анда жигитлик этгенлени, туугъан жерлери ючюн къанларын-жанларын  аямагъан жашларыбызны, къызларыбызны атлары алтын харфла бла тарыхны бетлеринде жазылгъандыла. Аллай батыр уланларыбыздан бири эди Огъары Басхандан кичи политрук Гызыланы Архотну жашы Абдул.

«Аскер махтаулукну шахары» деген сыйлы ат Уллу Ата журт урушну жылларында душман бла къанлы сермешле баргъан, аланы кезиуюнде Ата журтубузну къоруулаучулары жигитликни, батырлыкъны юлгюсюн кёргюзтген шахарлагъа бериледи.  Быйыл а Нальчикде бу сыйлы атха тийишли кёрюлгенли  14  жыл толгъанды.   Ол жаны бла Указны РФ-ни Президенти 2010 жылда 25 мартда къабыл кёрген эди. 

Телевидение, радио неда интернет болмагъан кезиуде алгъын жаш адамла заманлары зауукълу ётерча кёп сейир оюнла къурагъандыла.  Кертиси бла да, шёндюгюлени асламы бир бирлерине тюбеселе окъуна, 10 минутдан телефонларына аралып, ансыз кеслерин къайры келишдирирге билмей тебирейдиле. Бир 20 жыл алгъа окъуна хал иги да башха эди. Сора бир ненча ёмюрню алып къарасагъ а – бютюнда.

Эр киши сабий – атадан, тиширыу сабий а анадан юлгю алады, дейдиле. Ол затха шагъатлыкъ этген нарт  сёзлерибиз да бардыла. Сёз ючюн: «Ана сыры – къызында, ата сыры – жашында», «Ата – билек, ана – жюрек»… 
 

Къаллай бир къууанч барды суратдагъы адамланы бетлеринде. Кёп жылладан бери журтларына термилип тургъанла бюгюн юйлерине тебирегендиле. Къолларындагъы къызыл байракъла уа урунууда болдургъан ахшы жетишимлери ючюн берилгендиле.

Къабарты-Малкъарны табийгъаты, хауасы, болмагъанча аллай тамашалы тау тийрелери - аны эм уллу байлыгъыды. Ала, тарых эмда маданият жаны бла туризм хазнала ючюн бери кёпле тартынадыла, сюйюп келедиле, солуйдула. Эм белгили - Минги тауду. Дагъыда Чегем чучхурланы, Чирик кёллени, башха ариу жерлерибизни да сагъыныргъа тийишлиди.

  Малкъар эллерибизде биринчи ишленнген мектепледен бири Яникой элни школуну мурдору 1922 жылда салыннганды. Быйыл анга 102 жыл толады.

Огъары Чегемге жетмей, мындан бара, сол къолгъа жолдан 6-7 километр бир жанына кирип, Быкъмылгъы деген элчик болгъанды. Аны биринчи болуп мурдорун салгъан, ол тийреде юй-журт ишлеп башлагъан Къудайланы Жарасланны жашы Мурай эди. Ол ары онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында кёчгенди. Алайда тынгылы орналгъандан сора дагъыда бир къауум юйюр кёчеди. Аланы ызларындан Огъары Быкъмылгъыгъа – Эдокълары, Тёбен Быкъмылгъыгъа уа Газалары келедиле. Алай бла ол жерледе эл къуралады.

Бу эл Жуууннгу сууну сол жанында орналгъанды. Къулийланы Къайсынны анасы да андан болгъанды, эсгериулеринде ол аны юсюнден былай жазгъанды. «Анам Узейирхан тау бийикде орналгъан Жуууннгудан эди. Ол Чегем ауузунда эм ариу элледенди. Мени эсимдеди, жолу тик болгъаны ючюн, ары ёгюз арбала бла баралмагъандыла, керекли затланы атланы, эшеклени сыртларына салып элтгендиле».

Чегем ауузунда кёчгюнчюлюкге дери аслам эл болгъанды. Аланы хар бирини да кесини энчи тарыхы, аты да болгъанды. Аланы бир къауумуну юсюнден биология илмуланы кандидаты Жаубермезланы Мурат архивле бла ишлеп, сейир затла жыйышдыргъанды. Аны ол иш бла шагъырей этейик.