Къайсыннга жюз атлам

«Къайсыннга жюз атлам» проектни хунасына биринчи ташы 2013 жылда 13 июльда салыннганы барыбызны да эсибизде болур. Сау он жыл озду ол кюнден бери! Тарыхха кирген хунаны проекти уа 2011 жылда 18 июньда окъуна жаратылгъанды. Башында айтылгъан кюн Тетууланы Хадисни башчылыгъы бла Шауаланы Аминат – «Китап Ара» юйню таматасы, Шауаланы Разият – КъМР-ни Журналистлерини союзуну таматасыны къуллугъун толтургъан эм Таппасханланы Мариям, Мечиланы Кязимге бла Къулийланы Къайсыннга аталгъан окъуула бардырыргъа деп, Огъары Чегемде Къулийланы Къайсынны ата юйюне атланнган эдиле. 

Ала Къайсынны атын жюрютген юй-комплекс бир кесек тозурагъан халда болгъанны кёрюп, аны да, тёгерекни да тапландырыргъа керекди, деген оюмгъа келген эдиле. Биринчи Къайсын атлы окъуула  2011 жылда 4 ноябрьде ётгендиле. Экинчи окъуула ётер кюннге уа Къайсынны

Юй-музейи да тапландырылгъанды. Ол ишни башламчысы да Тетууланы Хадис нёгерлери бла болгъандыла. Аны къураргъа Нальчик шахарда, Элбрус районда налог инспекцияланы ишчилери болушхандыла. Дагъыда Нотариальная палатаны таматасы Анна Целоусова, нотариатны ишчилери эм кёп башхала къошумчулукъ этгендиле.

Эшиклерин, терезелерин, къабакъ эшикни проектин Нёгерланы Мурат жарашдыргъанды. 2011 жылда 9 октябрьде изеу жыйып, эшикле, терезеле эм къабакъ эшик жерлерине салыннгандыла. 4 ноябрьде 2012 жылда уа Къайсыннга аталгъан экинчи окъуулада «Къайсыннга жюз атлам» деген эсгертме таш салыннганды. 

Кёп бармай Тетууланы Хадисни башламчылыгъы бла 2012 жылда декабрьде «Къайсыннга жюз атлам» деген ат бла тарыхны эм эсгертмелени сакълаугъа себеплик этген фонд къуралгъанды. Фондну таматасына Мечиланы Люба тийишли кёрюлген эди. Биринчиден, бу ишни бардырыргъа деп юч ишчи къауум къуралгъанды: ишлени къурау бёлюм, архитектура эм поэзия бёлюмле. Архитектура проектге фахмулу жашыбыз Гузиланы Маликни иши айырылгъанды. Къайсынны назмуларын сайларгъа болушханланы санында Гуртуланы Салих, Къулийланы

Элизат, Беппайланы Муталип, Мусукаланы Сакинат, Додуланы Аскер, Додуланы Асият, Табакъсойланы Мухтар, Кючмезланы Рая, Тетууланы Хадис, Мечиланы Люба, Таппасханланы Мариям, Къулийланы Малик эм башхала болгъандыла. Хунагъа биринчи таш, огъарыда белгилегенибизча, 2013 жылда 13 июльда салыннганды. Проектге кёре аны узунлугъу 350 метрди, бийиклиги – 2, 80, кенглиги – 0,60.

Ол таш къабыргъагъа уа поэтни малкъар эмда орус тилледе жазылгъан назмулары бла мермер плиталаны жюзюсюн орнатыргъа белгиленнгенди. Кёп даулашла да чыкъгъандыла, бирде кечге дери ишлерге да тюшгенди. Къысхасы, терен оюмлу чыгъармала айырылгъандыла. 

2013 жылда июльну ал кюнлеринде уа къурулуш ишле да башланнгандыла. Хунагъа биринчи ташны салгъан кюн Огъары Чегемге къурулушчула, техника да кёп келгенди. Тетууланы Хадис, Бапыналаны Музафар эмда бир къауум жаш, чекчиле тургъан жерге дери барып, гыйы ташла алып келгендиле. Эрттенликде окъуна юзмез, цемент да хазырланнганды. Ишни башларгъа хар зат да тынгылы этилгенди. Кюн да аламат жарыкъды, къыздырады. Кёкде уа юч уллу къуш, къанатларын кенг жайып, ол огъурлу ишге шагъат болургъа сюйгенча учадыла. 

Биринчи кюнде окъуна ала онбеш метр жерни къазып, сегиз тонна таш да келтирип, ишлеп башларгъа хар затны да хазыр этедиле. Тетууланы Хадис, алайгъа келген башхала да алгъыш этгенден сора хунаны биринчи ташы жерине тюшеди. Жангоразланы Аслан, Тёппеланы Ашот,

Хызыр Гуков, Хутуйланы Мурат, Герийланы Хасан терлегенлери сыртлары бла бара хунаны къалайдыла. Аланы ишлерин андан ары Цокаланы Мажмудин, Мухар, Алим, Халим, Асанланы Альберт, Кациланы Мухарбий андан ары бардыргъандыла. Ала ингир къарангысына дери тохтаусуз ишлегендиле. Бош айтмагъандыла буруннгулула: «Малкъарлы келсе, хунангы къалар», – деп. Малкъарлыла хуна къаларгъа уста болгъанларын алайда да кёргенбиз. Мермер ташны юсюне назмуланы уа Холамханланы Мурат жазып тюшюргенди.

Андан сора кюнледе закий поэт Къулийланы Къайсынны чыгъармачылыгъын сюйгенле, билгенле, республикада атлары айтылгъан жырчыла Тёппеланы Алим, Жаникаланы Элдар, «Жашлыкъ», «Ийман», «Эрирей» къауумла, Гергъокъаланы Халимат, Мусукаланы Руслан,

Башийланы Магомет, Бапыналаны Зариф, Газаланы Алим, Жашууланы Башир, Уяналаны Алий, Евгения Саенко, Тохаланы Якуб, Гузиланы Тахир, Холамханланы Къайсын, Мамайланы Фатимат, Малкъар драма театрны, «Балкария» этнография фольклор тепсеу ансамбльни артистлери, журналистле хунаны ишлеуге къошумчулукъ этгендиле.

Дагъыда бу ишге тынгысызла Шауаланы Аминат, Гузиланы Малик, Сарбашланы Азнор, «Мосфильмни» режиссёру Амурбек Губашиев,  аны юй бийчеси Раиса, туудукълары, Залимгерий Мирзоев, Къарачай-Черкесден, Москвадан, Израильден келген бир къауум адам, Байсолтанланы

Къанамат, Агаланы Мустафа, Айтекланы Борис, Къайталаны Казбек бла Алим, Кожашланы Хаким, Мамайланы Алан, Локияланы Алим, башха жерледен келген къонакъла да къол къыйынларын аямагъандыла.

Сёзсюз, Къулийланы тукъумну жашлары, ол санда Огъары Чегемни администрациясыны ол кезиуде башчысы Ибрагим, «Намыс» предприятияны директору Малик, Халис, Ахмат бла Ислам эм башхала да бу ишге юлюшлерин къошхандыла. Хунаны ишлерге себеплик этер ючюн а къаллай бир жандауурлукъ концерт бардырылгъанды. Ол санда айтмай жарамаз Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны битеу да ишчилерини къошумчулукъларын, таматалары Жангоразланы Мажитни башчылыгъында. Огъары Малкъардан саулай Байсыланы Мухадинни юйюрюнден жашлары бла туудукълары, Байсыланы Мухажир бла Ортабай, Тетууланы Илияс, Табакъсойланы Мухтар бла Ахия, Элсюерланы Кемал, Биттууланы Алий бла Абдуллах, Уяналаны Мустафа, Эндрейланы Хусей эм Токуланы Азрет, Кудайланы Азнауур, Къумукъланы

Суфиян, Ташлы-Таладан Гузиланы Тахир жырчы къаууму бла эм кёп башхала да.

Кюнден-кюннге иш къыстау бола бара эди, алай бла хунаны иги кесеги эки жылны ичинде тамам этилгенди. Алайдан кетип бара, этилген ишге къарап, жюрегинг къууана эди, къаллай эсе да, бир ёхтемлик сезим бийлей эди, мени да, аз-кёп эсе да, барды къыйыным миллетге уллу магъананы тутхан бу ишде деп.

Сёзсюз, жыйынла кёп кюнлени жюрюп ишлегендиле. КъМКъУ-да окъуй тургъан жашла бла къызла уа, къауум-къауум болуп, Къайсынны сураты бла байракъланы да кётюрюп, Чегем районну Огъары Чегем элине юч жылны ичинде жол салып тургъандыла. Ала ишлерин ойнай-кюле, чам, лакъырда эте бардыргъандыла.

Хунаны къалауда ишлегенле эрттенликде келип, ингир къарангысында кетгендиле. Аладан бири да арыдым, талдым демегенди, сууукъду, къызыуду, жауунду, къарды деп къарамай, уллу жюрек кётюрюлюулюк бла бардыргъандыла ишни.

Кёпле уа ахча бла себеплик этгендиле. Бюгюнча эсимдеди, Черкесск шахарны концерт залларындан биринде олтуруп тургъаныбызлай, жашауу келген бир тиширыу, сахнагъа чыгъып, айлыкъ пенсиясын келтирип, муну Къайсынны хурметине ишлене тургъан хунаны жумушларына беригиз, деп тилегени. Аллайла малкъарлыланы, къарачайлыланы, оруслуланы, къабартылыланы араларында кёп эдиле. Ол санда уллу къошумчулукъ этгенлени санында Махийланы Абдуллах, Бапыналаны Музафар, Курданланы Солтан бла Руслан, Сотталаны Алий, Къулийланы

Малик бла Ибрагим, Жангоразланы Къыралбий, Тетууланы Илияс, Байсыланы Мухажир эм кеп башхала ёз къыйынларындан юлюш этгендиле. Улбашлары, Созайлары, Башийлары, Рахайлары, Гадийлары эм кеп башха тукъумла да болушхандыла. Ахча берип, атларын айтмазыбызны тилегенле да кёп болгъандыла. 

Хуна ишленнген жерде кезлеу барды. Аны да айбатлап, атына «Къайсынны шауданы» деп аталгъанды. Хунаны жаны бла баргъан жол да тазаланнганды, олтуруп солурча амалла да этилгендиле. 

2015 жылда уа Къулийланы Къайсынны 98-жыллыгъы къууанчлы халда белгиленнгенди. Мемориалны ачыу да ол кюннге тюшгенди. Эл-Тюбюне кёп къонакъла келген эдиле. 

«Къайсыннга жюз атлам» эсгертме хунаны къурулушу башланнган кюнден бери бюгюнлюкде он жыл озгъанды. Артха къарай, кёп затны юсюнден сагъыш этесе: дунияны башында поэтге этилген быллай эсгертме биринчиди, ол ёмюрлюкдю деп, аны жылла, желле, суула да бузаллыкъ тюйюлдюле. Ол, поэтни назмуларыча, тауушлукъду, сейирликди, жюрекни къозгъайды. 

2016 жылда 31 мартда Тебердиде ётген къарачай-малкъар миллетни жарыкъландырыучусу Кърымшаухалланы Исламгъа аталгъан 8-чи жыйылыуда «Къайсыннга жюз атлам» проектге Кърымшаухалланны Ислам атлы майдал саугъаланнганды. Къабарты–Малкъарны халкъ поэти

Къулийланы Къайсыннга жораланнган мемориал комплекс КъМР-ни Маданият хазнасын къыралны жанындан сакълау управлениясыны эсебиндеди эм Къабарты–Малкъар Республикада маданият жаны бла уллу магъанасы болгъан объектлени тизмелерине тюшгенди.  

Москвада 2022 жылда чыкъгъан «Россейни энчи музейлери» деген китапха «Къайсыннга жюз атлам» мемориал комплекс да киргенди. Ары материалны хазырлап жиберген журналист Байсыланы Марзиятха да ыспас этебиз. 

Къулийланы Къайсынны 105-жыллыгъына аталып фондну чакъырыуу бла Ставропольну Жазыучуларыны союзуну таматасы Александр Куприн, аны биргесине онеки жазыучу эм поэт 2022 жылда октябрьде Къабарты-Малкъаргъа келип, закий поэтге атап кёп тюбешиуле къурагъандыла. Ала Огъары Чегемге мемориалгъа да барып, бир да болмагъанча уллу ыспас этгендиле. Фондну таматасы Тетууланы Хадисни башламчылыгъы бла «Къайсыннга жюз атлам» деген китап басмагъа хазырланады.

Бюгюнлюкде хунагъа къыралны кёп регионларындан туристле жол салгъандыла. Кёпле поэтни назмулары бла биринчи кере алайда шагъырейленнгенлерин да букъдурмайдыла. «Къайсыннга жюз атлам» мемориал комплексни дагъыда бир аламат магъанасы барды – ол халкъыбызны бирикдиргенди, кёллендиргенди, закий Къайсын таулу халкъны деменгили поэти болгъанына тюшюндюрюп, барыбызгъа да энчи ёхтемлик бергенди.