ЭРТТЕГИ ОЮНЛАДАН ХАПАР

Хар бир миллетдеча, бизде да эрттеден келген халкъ оюнла жашаугъа юйретген этедиле, саулукъгъа жарайдыла, кюч-къарыуну айнытадыла.

Къачан жаратылгъандыла ала? Бизни тарыхыбызда ала нартла дуниясындан окъуна келедиле. Ала тюртюп, силдеп да къол таш атхандыла, чаришге баргъандыла, илишан атхандыла…

Сёз ючюн, «Нарт Ёрюзмек бла эмегенле» деген таурух алай башланады: «Нарт улу Ёрюзмек нартланы ичинде хар не затда да: атышыуда, тутушууда, тюрлю-тюрлю оюнлада – аты айтылгъан нарт болгъанды». Нартла: «Оюн бузгьан – онгмазлыкъ», – дегендиле. Ала халкъ оюнлагъа не багъа бергенлери бу сёзледе кёрюнюп турады.

 «Ёрюзмек нартлагъа келеди» деген таурухда ол жетижыллыкъ жашчыкъ болуп, нарт элине келеди. Ол заманда элни нартлары къолташ ата, илишан ата, тутуша, чабыша, къарыуларын сынай боладыла. Дебет Ёрюзмекге: «Ма, анда, Темир-Къазыкъ жулдузну ортасында жылтырагъан кюзгю кесекни эслеяла эсенг, аны бир айдан бери атабыз – киши уралмайды. Ма, ол ташны кёремисе? Аны киши жеринден тепдиралмайды. Ма, ол жассы ташны киши тобугъу бла басып сындыралмайды. Ма, бу къолташны кёремисе? Бу сабанны бир жанындан экинчи жанына киши атып жетдиралмайды. Донгат къаяны башындан Къапчагъай къаяны башына киши секирип атлаялмайды. Къач кешенеден жортханын бузмай, Бердибий ташына киши жеталмайды», – деп ишни ангылатханды. Ёрюзмек аланы барында да хорлап чыгъады. Аны бла кесине махтау алады.

«Сатанай Ёрюзмекни ёлюмден къутхарады» деген таурухда уа, Фукну жашы Ёрюзмекни уу берип жояргъа дегенде, ала алгъа темир чыпыннга садакъ атып, ызы бла сырпынлары бла темир шишни уруп сынашадыла. «Ёрюзмек бла аны бёрю тону» дегенде уа ат оюн къурайдыла Алауганны жашлары, Ёрюзмекни атыны айылларын кеседи. Алай, бёрю тонуну женглери ол айылланы кесилген жерлерин тутуп, Ёрюзмек, атын ёрге, энишге, ары да, бери да чапдырып, къызыу оюн кёргюзтеди.

«Сосурукъну оюнлары» деген айтыу да жюрюйдю нартлада. Аланы юслеринден «Сосурукъ нартлагъа от келтиреди» деген, башха таурухлада да айтылады. Сосурукъ, от излей, эмегенле жашагъан Къуф таулагъа жетип, бир уллу дорбундан тютюн чыгъа тургъанын кёреди да, ары барады. Эмеген андан: «Сен нарт Сосурукъну таныймыса?» – деп сорады. «Таныйма», – дейди Сосурукъ. «Да аны оюнларын билемисе?» – дейди эмеген. «Айхай, билеме», – дейди Сосурукъ. «Алай эсе, аны оюнларын манга юйрет»,– деп тилейди эмеген. Сосурукъ анга: «Сен манга бир уллу темир ылытхын бер да, мен аны бла къаядан ташла оярма, сен а, къаяны тюбюнде туруп, мен ойгъан ташланы башынг бла уруп, ёрге-ёрге атарса. Ол Сосурукъну бир оюнуду»,– дейди. Эмеген ол оюнну тюкге кёрмей этеди. Экинчи оюну уа – алтмыш сабан темирни отха салып, кьып-къызыл къыздырып, аны жутаргъады. «Сосурукъну ючюнчю оюну кёлню бузлатыуду», – дейди Сосурукъ. Эмеген Хурла кёлюне киргенде, Сосурукъ Тейриден тилеп, кёлню бузлатып, ол къысыр буз болгъанда, эмеген, не бек кюрешсе да, андан чыгъалмай къалады. Алай бла Сосурукъ нартлагъа от алып келеди.

Сосурукъну чарх оюну да белгилиди. Оюн былай болгъанды: нартла Чынгыл тауну башындан бек ауур, бек уллу, узунлугъу къычырым болгъан, тёгерегине жантау жетмеген темир чархны энишге тёнгеретедиле. Ол заманда, биреулен, тюбюнде туруп, тёнгереп келген чархны алгъа мангылайы бла, аны ызындан къоллары бла, бек артда уа кёкюреги бла уруп, ызына къайтарады. Таурухда былай айтылады. «Сосурукъ тауну тюбюне барды, аякъларын къаты тиреди, мангылайын чарх келлик жанына айландырып тохтады. Чархны башындан тёнгеретдиле. Ол, окъ атылгъанча, терк келе эди – от чакъдырып, къаяланы оюп, ууатып, ташланы ун этип. Сюелип тургъан Сосурукъ, мангылайы бла уруп, чархны артха къайтарды. Экинчи кере уа къоллары бла къайтарды, ючюнчю кере кёкюреги бла уруп, тауну башына чыгъарды». Чарх оюнну башха тюрлюсюн да этдиргендиле анга – чархны тобукъла бла уруп, артха кьайтарыуну.

Инбаш ташны юсюнден «Ёречыкъау бла Къарашауай», садакъ бла илишан атыуну юсюнден «Шырдан бла Нёгер», тутушууну юсюнден да «Сосурукъ эмегенле бла тутушады» деген таурухлада айтылады.

Ашыкъ оюнну юсюнден а «Алауган бла эмеген къатынны къызы» деген таурухда барды. Жашына къатын алдыралмагъан анасы ашыкъланы къурум бла бояп, сабийлеге берип: «Сабийле, Алауганны къатында ойнап, биригиз биригизден ашыкъны алып: «Ой, ол ашыкъны мен алдым эсе, ой, ол ашыкъны да кёрдюм эсе, Алауганлай, къатынсызлай, къартха кьалайым!» – деп бедиш этигиз»,– деп юйретеди. Ашыкъ оюн «Ачеу улу Ачемезде» да барды: Ачемез жети айында алады ашыкъланы къолуна, жетижыллыкъча, ойнап, ашыкъ оюнда къытады.

«Алауган бла жашы» деген айтыуда чаришге барадыла нартла. «Ёрюзмекланы атлары, сегизкюнлюк жолгъа атланып, Минги тауну башына чыгъып тургъандыла. Чариш болур заманнга акъсакъ Гемудагъа минип, Къарашауай: «Мени да чаришге къошугъуз»,– деп барды. Аны ким болгъанын билмедиле. Болса да чаришге къошдула. Алай а, нартла чаришге кетдиле, Къарашауай алагъа къошулмай, жатып къалды. Чаришчиле Минги таудан къайтып келе тургъанда, аны эмчек анасы Усхуртукланы атларыны аякъ тауушу эшитилгенин билдирди. Ол заманда Къарашауай Гемуда бла жетди да, Шырданны атын къанжыгъасына къысып, Ёрюзмекни атын боюнуна салып, Минги тауну башына чыгъарды».

Аны оюнларыны юслеринден «Къарашауай бла Гемуда алаша» деген таурухда да айтылады. Ол, Уллу ёзенде бара, ойнай тургъан эмегенлеге тюбейди. Оюнлары уа – инбаш таш – «эки ёгюзню арасында жюрюген гебен» кибик, ауурлугъу турчдан болгъан ташны атыу. Къарашауай ёрге туруп, эки женгин, эки этегин да къайырып, ташны алып, биринчи кере атханда, жерни эки къатысына кийиреди. Экинчи кере аны кёз кёргенден аудурады. Дагъыда бу таурухда Донну боюнунда баргъан уллу чариш сагъынылады. Чаришни саугъасы ханны къызыды – Алтын Къочхар. Къарашауай сары гебенегин кийип, атыны боюну да мырхык болуп жетгенди, ол хорлар деп кишини эсине келмейди. Алай а чаришде алда баргъан Рачыкъауну аты бла бирге ат боюнуна салып къайтады артха.

Башха таурухда уа озгъанны ёчю тогъуз жаш, тогъуз да къыз жесир болады. Анда Къарашауай, жесирлени алмай: «Ёрюзмекни къызы ючюн къалыннга болсунла»,– деп къояды.

«Нарт Къарашауай бла Гемудада» Къарашауай Хазар тенгиз тёрт жанында жашагъан Усхуртуклагъа келеди. Алада юч эришиу оюн ойналады. Биринчиси, садакъ атып, уллу къара къаяны бир жанындан экинчи жанына огъун чыгъарыу болады. Экинчиси – къолташ атышыу. Ючюнчюсю уа – къула тюзге чыгъып, ючкюнлюк жолда чабышыргъа. Быланы ючюнчюсюн ким этсе, Усхуртукланы тамата къызлары, ариу Агунданы анга берирге дейдиле. Кишини огъу ётмегенде, къаядан Къарашауай бир бири ызындан учургъан юч огъу ётедиле. Къолташ атханда, аны ташы токъсан тогъуз нарт атханларындан токъсан тогъузу атламгъа озады. Ючюнчю оюнда Гемуда аладан тогъуз жюз токъсан тогъуз минг къулач алгъа тенгиз жагъагъа чыгъады. Ма аллай сейир санаулу оюнлары болгъанды нартларыбызны.

Бир таурухда уа эмегенле бла эришип, нарт Къарашауай аланы гебен тенгли къоргъашин къолташларын атып, тогъуз атламгъа озады. «Нарт Къарашауай хункер патчахны къызын алады» дегенде, киеу жёнгерге ол нартланы, эмегенлени да элтирге дейди. Ол эмегенлени чакъыра келгенде, ала къолташ ата тура эдиле. Къолташлары уа – бир уллу къая. Ала аны бир аулакъдан бир аулакъгъа атхандыла. Къатын аллыкъ жашны да сынаргъа сюйгендиле. Нартны биринчи ташы арлакъгъа тийип, жерни къаралтады, экинчиси кёкге кетип, бираздан андан келип, ортагъа тюшеди. Ол заманда биледиле эмегенле ол Къарашауай болгъанын.

Ол ёмюрледе нарт улулары жер юсюнде эмегенле бла, агъач кишиле бла, алмостула бла талаша, кюреше айланнгандыла. Къаяланы аудура, ташланы кётюре, желни терклигинде чабыша, къарыуларын сынагъандыла. Сабий оюнладан башланнганды алана жигитлик жоллары.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: