Закий шайырыбызны эсгере

Бу статьяны жазгъанланы – Акачиланы Софьяны бла Магулаланы Фариданы атлары Къарачай-Черкесде, Къабарты-Малкъарда да эрттеден белгилиди. Ала илму ишлери, жаш тёлюге билим бериуде этген жетишимлери бла белгилидиле жамауат арасында. Экиси да Къарачай-Черкес къырал университетни алимлеридиле. Материалны ала бир талай жыл мындан алгъа жазгъандыла, Кязим хажини туугъан кюнлерине жоралап. Къарачай эгечлерибизни энчи жюрек жылыулары бла жазылгъан тизгинлерин басмагъа хазырлап, бир кесек къысхартып, бюгюн эсибизге сюйюп тюшюребиз.

Кязим барыбызны да Кязимибизди, саулай Кавказны дейик. Биз 2009 жылны ноябрь айыны ахыр кюнлеринде Къарачай-Черкес къырал университетде болгъан ишни уа ёмюрде да унутурукъ тюйюлбюз. Былайда сёз Кязимни 150-жыллыгъына аталгъан къууанчны юсюнден барады. Ары Къабарты-Малкъардан жазыучула, алимле, Москвадан Россияны Лермонтов атлы комитетини сопредседатели, академик Владимр Захаров, дагъыда кёпле келген эдиле. Владимир Александрович За­харов деменгили поэтни юсюнден кесини сёзюн башлардан алгъа къыралны Лермонтов атлы комитети Мечиланы Кязимни 150-жыллыгъына атап жангы майдал чыгъаргъанын айтып, бир къауумла ол сыйлы саугъагъа тийишли болгъанларын белгилеген эди. Ма ала: Къарачай-Черкесни халкь поэтлери – Сюйюнчланы Азамат бла Хубийланы Назир, КъЧКъУ-ну ректору профессор Тамбийланы Бурхан, кафедраны таматасы профессор Батчаланы Алий-Мурат, Черкесск шахардан Батдыланы Назифа, Нальчикден кесини китап басмасындан Кязимни юсюнден иги кесек зат, поэтни кесини назмула жыйымдыкъларын да чыгъаргъан тиширыу Мария Котлярова, жазыучула Шауаланы Хасан, Додуланы Аскер, Бегийланы Абдуллах, профессор Атабийланы Алий, Элбрус элни ол кезиуде таматасы Курданланы Узейир, дунияны бек бийик таууна ёрлеген Ёлмезланы Абдул-Халим, Кязимни туудугъу Мечиланы Люба...

Университетибизни ректору Тамбийланы Бурханны бла академик Захаровну Кязимни юсюнден докладлары уллу поэтни жашау жолундан бла чыгъармачылыкъ ишинден бизге эндиге дери белгили болмагъан шартланы ачыкълагъандыла. Сюйюнчланы Азамат а Къабарты-Малкъарны халкъы Мечиланы Кязимни 150-жыллыгъын белгилеген кюн анда болгъанын, жамауатны аллына чыгъып сёлешгенин, Кязимге аталгъан назмусун окъугъанын айтып, барыбызны да сукъландыргъанды кесине. Аны айтханыбыз, эрттеден термилебиз Кязим туугъан элге – Шыкъыгъа барыргъа, ол жюрюген жолланы кёрюрге, жашагъан юйюн, темирге къуллукъ этдирген гюрбежисин, назмуларында суратланнган тауланы, тёшлени, жайлыкъланы, кьышлыкъланы кёрюрге.

Биз Мечиланы Кязимни чыгъармаларындан, жашау жолундан студентлеге хапар айтхан сагъатыбызда анда болгъан кишиликге бла фахмугъа, тюзлюк бла жашаугъа сюймеклиги поэзиясыны баш темасы болгъанларына энчи магъана беребиз. Сора атыбызны дуниягъа айтдыргъан Къулийланы Къайсын миллет кёчгюнчюлюкден къайтхандан арысында Кязимни жазгъанларын жыйыугъа бла басмалаугъа салгъан къыйынына да энчи эс бурабыз. Аны «Кя­зимни китабыны юсюнден жазылгъан жазыу» деген назмусун а студентледен кёпле кёллеринден биледиле.

Биз ангылагъандан, жашау кертилик Кязимде да, Семенланы Сымайылда да бирча теренден ачыкъланады. Экиси да сёзлери халкъгъа нёгерлик этгенин, болушханын ангылайдыла. Кязим «Парийим», «Къар кюн арбазыма къоннган чыпчыкъгъа» дегенча назмулары тенгсизликге къажау жазылгъандыла. Поэт огъурсузлукъ бла ёмюрде да жарашмазлыгъын ангылатады назмуларында. Бир-бир чыгъармаларында уа башындан къыйынлыкь басхан халкъгъа болушалмагъанына жарсыйды.

Мен - Беккини жашы Кязим,

Жаулайма жашауну кесин,

Къысалла, салалла тазир,

Ёлебиз, оллахий, лязим.

Эсгердим, азап чеге,

Бюгюн да кёп зулму кёре, -

 Жарлы атамы эки кере

Бергендиле къан тёлеуге!

Жарлыны къыл жипге тагъып,

Акъ атха тартыугъа салып,

Кетдиле ауушдан аууп,

Таш мекямы мадул къалды.

Бюгюн да дауургъа келдим,

Ат ёшюн урушун кёрдюм.

Амалым жокъ, саудан ёлдюм,

Бу халкъ не къыйынлыд дедим.

                                                      1890 жыл.

Кертиди, Кязимни чыгъармачылыгъына олсагъат тийишли багъа бичип къойгъан алай тынч тюйюлдю устазлагъа, алимлеге окъуна. Бек биринчиден, аны назмуларында бла поэмаларында баш эркинлик ючюн кюреш миллет сезим бла жандауурлукъ шартла бла байыгъадыла. Кертиди, инсанны андан ары барлыкъ жолун сайларгъа суратлу сёз болушуругъуна уа ийнанады поэт. Ол адамланы бир бирге къозутмайды, кеси сёзю бла, ким терс, ким тюз болгъанын ангылатады:

... Ай, мынафыкъ Шакъманлары,

Къайнайды мени сизге къаным!

Холамны сиз терилтдигиз,

Бызынгыгъа жау этдигиз!

Къарачай-Черкес кьырал университетде «Минги-Тау» журналны кёпле алабыз. Хар китабын кёл салып окъугъан да этебиз. Аны дерслерибизде да иги хайырланабыз. Бир да, бир да Кязимни юбилейи бла байламлы материалла басмалар ючюн къалмагъанды ол. 2009 жылда чыкъгъан бешинчи китапда Къулийланы Къайсынны, Отарланы Керимни, Зумакъулланы Танзиляны Кязимге аталгъан назмулары, профессор Эфендиланы Салихни «Кязим бла Къайсын», Шауаланы Хасанны «Ёмюрлюк жырчы», Бёзюланы Ахматны «Кязим», Бегийланы Абдуллахны «Сюймеклик – жаннет чыпчыкъ» деген статьялары бизни Кязимге сюймеклигибизни бютюнда элпек этгендиле.

Кязимни чыгъармачылыкъ ишине толу багъа бичген тынч тюйюлдю деп къатлап айтабыз, ол затны этерге алай кёп адам да базынмаз. Айтхылыкъ поэтибиз халкъыны оюмлау кючюн, адамлыкъны оюлмаз къаласын, сюймекликни, кишиликни ёмюрлюк жарыкълыкъларын, чюйреликлени, кёзбауну жашаулары къысха болгъанларын да, аманлыкъны ызындан сюрген да эртте, кеч болса да аманлыкъгъа тюберигин да назмуларына сыйындырып кетгенди.