Нартлада ажайып шартла

Нарт таурухла – бизни ата-бабаларыбызны юслеринден ала кеслери айтхан хапарладыла дейдиле алимле. Ала да, баям, жашауну болгъанындан ариу этерге сюйгендиле. Алай болмаса, ол таурухлада жомакълагъа тийишли ажайыплыкъ да болмаз эди. Ол нартланы сыфатларында да кёрюнеди: Ёрюзмекни, Къарашауайны, башха нартланы да къарыулары болмагъанча уллуду. Сатанайны, Акъ Маралны, Агунданы уа ариулукълары кюн бла, ай бла эришеди. Сатанайны юсюнден былай айтылады:

Ариулугъу ташны, тауну жарыта,

Хар бир затны ол кесине къарата.

Сатанайны кёргенде, тохтай элле суула да,

Кечеледе да жарый эдиле тюзле, таула да.

Сатанай бетин ачып къарагъанда, аны ариулугъундан къарт эмегенни кёзлери къамап, ол жукъ кёрмей къалады.

«Ёрюзмек бла Акъ маралда» кийик сыфатха кириучю тиширыу бир да ариуду. Ол аны ызын марлап айны сыйлайды, сора ашыкъдырады, эрим огъурсузду, келип къалса дейди. Ёрюзмек кетгинчи келеди эри – деу эмеген. Ушхууур ашап, жатадыла, Ёрюзмекге да юй тюпде жер этедиле. Бир заманда акъ бийче жууургъан тюбюнден аягъын къаратады да, юйню ичи кюнча жарыйды. «Хей, эмеген, жанып кетебиз!» – деп кьычырады Ёрюзмек. Эмеген а: «Алай мени къатынымы саны жанады», – деп къояды. Акъ марал бир ненча кере аягъын ачып, кьаланы ичин, кюнча, жарытады да, Ёрюзмек кече узуну жукълаялмайды: Эмеген да тынчаялмайды. Ундурукъ къулагъында ажайып, кийиз къамичи болады да, аны бла уруп, эмеген Ёрюзмекни ит этип, эгерлерине къошады. Ол заманда Сатанай, къара тюлкю болуп келип, эгерле аны ызындан болгъанда, бары арып, тюлкюню Ёрюзмек жетеди. Сатанай юйретип, Ёрюзмек адам сыфатха къайтады, эмегенни уа алаша ат этеди.

«Агунда бла Къарашауайда» нарт анасы Сатанайды, къызын ёчге салып, уллу чаришле къурайдыла. Нарт жигитле кишиликлерин кёргюзтюр ючюн, тутушуу, секириу, къолташ атыу оюнла этедиле, къоркъуулу жортуууллагъа барадыла. Акъбилекни ариулугъу да нартла элине айтылгъанды. Аны нарт Сосурукъну аналыгъы Къырс-бийче Сосурукъгъа алып, кесине келин этеди. Бир кюн нарт Сосурукъ айлана, жюрюй кетип, эмегенлени кёп жылкъыларын сюрюп келип, къаласына суу бла ётерге керек болады. Кече къарангыда ол кечиу тапмай, кёп айланады. Ол заманда, жылкъыны кишнеген тауушун эшитип, Акъбилек къаланы башына чыгъып, билегин суу таба айландырып, ачады. Алай бла кечени жарытады.

Нартлада ажайып затладан бири Ёрюзмекни бёрю тонуду. Ол тон иесине, ким не хыйла этсе да, аны билдирип болгъанды. Бирде Алауганны беш жашы – Ёрюзбий, Элбуздукъ, Таубий, Тауас, Къарашауай бирден болуп, Ёрюзмекни жояргъа дейдиле да, тойгъа чакъырадыла, ичирип, кеф этип ёлтюрейик деп. Тон аланы аман акъылларын билдиреди Ёрюзмекге. Сора ол берген сыраларын ичмей, женгине къуюп турады. Ат оюн къураргъа тебирегенде, бёрю тонну женглери кеситлген айылланы торунларын тутуп, Ёрюзмек атын ойнатады.

Ажайып алтын тонлары да болгъанды нартланы. Ала аны жети эмегенден сыйыргъандыла. Алтын болгъаны бла да къалмай, ол тонну жагъасы жырлагъан этгенди, эки женги къарс ургъандыла, этеклери да тепсеу бла къууандыргъандыла нартланы.

«Ёрюзмек бла жангыз кёзлю эмеген» деген таурухда Ёрюзмек, къызгъан шишни сугъуп, эмегенни сокъур этеди. Сора кеси да кючден къутулады эмегенден: дорбундан эчки териге кирип чыгъады. Хорлатханын билгенде, эмеген Ёрюзмекге: «Къара эркечими кес да, ётюн кёзлеринге сюрт, алай этсенг, жерни тюбюнде не болгъанын кёрлюксе. Мени кёзюме уа жюрек къаны жарарыкъды, аны тери юсюне салып кет», – деп тилейди. Ёрюзмек, терини юсюне ётню салып, жюрекни кесине къояды. Эмеген ётню алып, кёзюне сюртеди да, ол асыры кюйдюргенден амалсыз болады. Сора: «Кесген эркечинги чегисини бир къыйырын кесинги белинге, бирси къыйрын а къара текени мюйюзлерине такъсанг, малла сени ызынгдан тизилип барлыкъдыла», – деп юйретеди. Ёрюзмек эркечни чегисин терекге къысханда, ол олсагъат чыкъар-чукъур этип сынады. Ёрюзмек аугъан сунуп, ары чапхан сокъур эмеген, къаядан кетип ёледи.

Ёрюзмек нарт халкъындан жасакъ жыйгъан Фук бла сермеширге баргъанда да тюбейдиле сейир затла: Ёрюзмекни Фукга таурухну бир тюрлюсюнде жер тюбюнден жел гыбытны чыгъарып, аны бла иедиле. Ёрюзмек гыбыт бла учуп, булутлагъа чыгъады. Башха тюрлюсюнде уа, Ёрюзмек Фукга чыгъаргъа умут этгенде, анга Аликланы нарт топларын хазырлайдыла. Быргъысына жюз аякъ от къуядыла да, окъ орунуна Ёрюзмекни кийиредиле. Сора топну къабындырадыла.

Адам тил билген атла да бардыла нартлада: Къарашауайны Гемудасы, «Жёнгер бла ачы тилли Гиляхсыртанда» Гиляхсыртанны къара аты. Гемуда бла этеди кёп жигитликлерин Къарашауай. Бирде ол ана къарындашлары эмегенлеге келеди Элхур ёзенине. Ала юч сейир затны – сибил бёркню, жантауну, кийииз къамичини – юлешалмай, къолташ атып эрише тура эдиле. Ол бёркню башына кийген, кёкде, жерде, тенгиз тюбюнде, къалын агъачны ичинде, тау къоллада да не болгъанын кёреди. Жантау бир къыйырын къолунг бла тутханлай, узунлугъу жетгинчи атып къойсанг, ол тийреде болгъан битеу кийик жаныуарланы жыяды аллынга. Кийиз къамичи, не уллу ырысхыны бирге къысып, элт деген жеринге элтеди. Аланы барын да нартлагъа келтиргенди Къарашауай.

Ма аллай жомакъны сюйген сейир нартла жашагъандыла Къыркъсууну боюнунда, Минги тау бла Терк тауну арасында.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: