Айдабол кешене

1978 жылны жазы. Кюн иссиди. Автобус бла Нальчикден келебиз. Мен Хозаланы Хусей бла олтуруп келеме. Адамла да: «Ма, энди эки Хусей да бир биригизни тапхансыз», - дей.

Мен Хусей бла хапарлашыргъа, аны сёзюн эшитирге бек сюе эдим. Ол келбетли, кёпню кёрген, билген, жыл саны 90-95-жыллыкъ къарт эди. Жаннетли болсун.

Арауандан (Урвань), Аууш жерден (Аушигер) да ётюп, Ючкъоллагъа жете келебиз. Мен нёгериме:

- Ы, маржа, Хусей, жол кес, - дедим.

- Кёз кёрген хапармы айтайым, огъесе къулакъ эшитгеними, - деп, манга къарады.

- Кёз кёргенни таба, къулакъ эшитгенни не этебиз, - дедим мен да.

- Оллахий, экиси да болгъан хапар айтсам, ол иги болур, - деп, Хусей хапарын башлады. Ол да хапарын башларгъа, Буруу Аллына жетдик. Алайда ол бармагъы бла Къуругъан Журтну (Къудохуртну) башы таба кёргюзтдю.  - Ма, алайда мен жаш заманымда Айдабол кешенени жарты оюлгъанын кёргенме. Кешенеле бизни жерледе андан сора да кёп эдиле. Алай муну бизни Малкъар халкъгъа магъанасы да болмагъанча уллуду.

Акъсакъ Темир бизни хорлагъандан сора, халкъыбызны тюзледе жашагъанлары, къырылмай къалгъанлары, таулада жашагъанлагъа къысылгъандыла. Артда уа, кёп заманны ичинде, ол мен айтхан аулакъда, халкъыбыз кесини жылкъыларын кютгенди. Кесине кереклисича тенгли арпа, будай, нартюх ёсдюргенди. Ма ол заманлада къуралгъанды: «Тауну махта да, тюзню ал» деген нарт сёзюбюз да.

Ол заманда сюйсе – сюрюучю, сюйсе – бий болсун, халкъыбызны эр кишилеринден кесибизни да аскерибиз да болгъанды, адамларыбызны къорууларча.

Айдабол бийлик этген кезиуде Узун къаладан (Прохладный) Уллу Малкъаргъа къуугъун келгенди. Келген жылкъычы жаш эди. Ол Айдабол бийге айтады: «Узун Къаланы ары жанында аулакълада орус аскер кёрюннгенди. Ала аз-аздан бери къысыла келедиле», - деп.

- Сиз кеси аллыгъызгъа уруш этмегиз. Келе эселе, Уллу Тёрени оноууна кёре, аскерим бла мычымай жетерме», - деп, Айдабол жылкъычы жашны ол кюн окъуна ызына къайтарады.

Ол да кетгенлей, Айдабол Уллу Тёрени жыйгъанды. Тёречилеге къуугъунчуну хапарын айтханды, сора былай дегенди: «Мен акъыл этгеннге  кёре, бизни халкъыбызгъа Узун Къаладан бери жаны да жетерикди. Бештау жанын Къарачайгъа къояйыкъ. Бу жанында уа Терк башындан башлап, Малгъабакъгъа, андан Узун Къалагъа, андан Бештаугъа кесин сакълаялсакъ, ол бизге тамамлыкъ этер дейме. Ансы халкъыбыз урушда къырылгъанлы, эмина азайтханлы, биз андан ары жерлерибизни сакълаялырбыз деялмайма. Аны себепли, Уллу Тёре эркин этсе, мен аскерим бла оруслуланы Узун Къаладан ары къууайым», - деп, сёзюн бошагъанды.

Уллу Тёре, Айдаболну айтханын тюзге санап:

- Ахшы жолгъа бар! Тейри болушсун! Душманларыбыз, сизден къоркъуп, къуш тюгюнлей чачылсынла. Аулакъларыбыздан жокъ болсунла, - деп эркин этгенди.

Айдабол аскер жыйыны бла жолгъа ашыгъышлы атланнганды. Алай ол кюн ала чыкъгъан жолгъа сени жауунг да чыкъмасын.

Экинчи кюн ол, орус аскерни табып, аланы Узун Къаладан иги да ары сюргенди. Эки аскер жыйын биринчи кере тюбешгенде, къаты сермеш да болгъанды. Айдабол аскер жыйыныны аллында бара, сермешни къаты жерлерине кесин арсланча айтханын артда ёзден нёгерлери айта эдиле.

Ол сермешде жигит ауур жаралы болады, алай ол аны юсюнден нёгерлерине билдирмегенди. Ол аны ахыр сермешден къайтханы эди.

Айдабол орус аскер жыйынны Узун Къаладан ары иги кесек къуууп, аулакъны эркин этгенден сора, жыйыны бла артха айланады.

Жарасына тёзюп келип, къарангы болгъанда, Къуругъан Журтну башында тохтагъанды. Къаны кетип къарыусуз болгъанында, атындан тюшюп: «Жашла, арыгъан да болурсуз», - деп, жамычысын тюбюне салып жатханды. Алайда ауур жарасындан ёлгенди.

Айдаболну, адетде болгъаныча, сауут-сабасы бла алайда асырагъандыла. Уллу Тёрени оноуу бла халкъыбызны эм жигит жашларындан бирине ёлген жеринде кешене ишлегендиле.

Андан бери кёп жылла озгъандыла. Кешене оюлгъанды. Алай жигит эр кишини аты халкъны эсинде турады.

Бичиланы Хусей.
Поделиться: