«Къазауатны сылтауларын тынгылы тинтирге керекди»

21 май - Кавказ урушда   ёлген адыгланы эсгериуню кюню

Хар жылдан да 21 майда Кавказ урушда (1817—1864 жж.) жоюлгъанланы эсгериуню кюню белгиленеди. Ёмюр бла жарым жыл мындан алгъа болгъан бушуулу ишле  унутулмагъандыла,  бюгюннгю жашаугъа, ёсюп келген тёлюню юйретиуге да себеплик этип келедиле. Тарых бизге къаллай дерсле береди, аладан къаллай оюмла чыгъарыргъа тийишлиди?    Аны юсюнден биз тарых илмуланы кандидаты,   Россейни илмула академиясыны Къабарты-Малкъар илму арасыны гуманитар тинтиулерини институтуну орта ёмюрлени эм шёндюгю тарыхны секторуну башчысы Заурбек Кожев бла ушакъ этгенбиз.

- Заурбек Анзорович, ата-бабаларыбыз жашауларында, тарыхда болгъан магъаналы ишлеге жырла тагъып болгъандыла. Сизни акъылыгъызгъа кёре,   Кавказ урушну ачыкълагъан халкъ чыгъарма къайсыды?

- Баям, «Къабартыгъа кече чабыууллукъ этиу» жыр болур. Ол 1779 жылда бардырылгъан жетиайлыкъ къазауатны юсюнденди.  Озов-Моздок аскер ыз да ол  ишледен сора къуралгъанды. Кавказ урушну баш сермешлери   былайда болгъандыла.

-   Сиз тарыхны тинтиу бла профессионал даражада кюрешесиз. Бюгюнлюкде, ол къазауат бошалгъанлы жюз бла жарымдан аслам жыл озгъандан сора, ол ишлеге къаллай багъа берлик эдигиз?

- Адам улуну жашауунда магъаналы ишле, Кавказ уруш, Октябрь революция, граждан неда Уллу Ата журт уруш болсунла,   барысы да терен тинтилирге, жик-жиги бла сюзюлюрге, не гитче жумушлары да ачыкъланыргъа керекдиле. Алай болса, шёндюгю тёлюлени ата-бабаларына, озгъан ёмюрлеге  соруулары азыракъ боллукъдула. 

Аны бла бирге уа  миллетим  ол кезиуледе сынагъан къыйынлыкъла жарсытханлай турадыла. Сёз ючюн, мени тукъумуму адамларыны асламы тыш къыраллада жашайдыла. Алай, насыпха,  ала бла байламлыкъла жюрютюрге онгубуз барды.

- Кавказ урушну сылтаулары, баргъаны эмда кёрюмдюлери толусунлай тинтилгендиле деп айталлыкъмысыз?

- Жарсыугъа, тарыхны  политика бла байламлы  этиучюдюле. Сёз ючюн, Октябрь революциядан сора  илмулагъа сейир бек ёсген эди. Ол кезиуде Кавказ урушну къара халкъны жалынчакъсызлыгъы ючюн кюрешнича, байлагъа къажау ишнича кёргюзтгендиле.  

Аны айтханым, къазауатны тарыхы терен тинтилгенди дерча тюйюлдю. Аны хатасындан а халкъланы бир бирлерине, ол угъай, къыралгъа окъуна,  даула бардыла. Мен акъыл этгенден, Кавказ урушну сылтауларын, болумун тинтирге эмда асламлагъа белгили этерге керекди. Россейлилени  кёбюсю  Кавказда уруш болгъаныны юсюнден хапарлары да жокъду. Кеси къыралыбызны тарыхындан эсе Шимал Америкада индеецле  къалай зорланнганларын  терен билгенча кёрюнеди. Бирле  Шамильни атын эшитгендиле, алай аны юсюнден  тынгылы хапарлары барды дерча тюйюлдю.

Къазауатны   сылтаулары, кёрюмдюлери сюзюлселе,   Кавказда къаллай политика бардырыргъа керекди,  проблемаланы къалай тамамларгъа тийишлиди дегенча соруулагъа жууапла табыллыкъ эдиле.

- Да сора  тарых толусунлай тинтилсе, къыралда кавказлылагъа къажаулукъла   унутулупму къаллыкъдыла?

- Жангылыргъа боллукъма, алай генерал  Барятинский айтхан болур дейме,  Кавказ –   Россейни тарыхыны эмда келир жашаууну жартысыды, деп. Ол а Кавказ урушну бошагъанладан бириди, Шамильни жесирге да ол алгъанды.

Кертиди, Пётр патчахны заманындан бери кавказлы халкъланы сейирлери Россей Империягъа бурулуп эдиле. Бюгюнлюкде уа биз бир къыралда жашайбыз. Алай федерал арада Россей кёп миллетли болгъанын, аны хар халкъыны да кесини энчиликлери, культурасы сакъланнганларын унутургъа жарамайды. Бир жанындан,   власть органлагъа  быллай болумда къыйынды ишлеген. Миллет энчиликлени унутдуруп, бир халкъ къурау жаны бла сынауубуз болгъанды совет заманлада. Алай  ол кесини магъанасызлыгъын кёргюзтгенди.

Мен акъыл этгенден, къыралны оноучуларына Россей кёп миллетлиги бла айырмалы болгъанын  ангылап, халкъына ышаныргъа, ийнаныргъа тийишлидиле. Ма ол заманда унутуллукъдула сен башында айтхан  шартла.  

- Бир-бир политика, жамауат кючле Кавказ урушну, аны кёрюмдюлерин кеслерине таплыкъгъа хайырланыргъа кюрешгенлери тюзмюдю? Неда аны проблематикасын  алимлеге къояргъамы тийишлиди?

- Шёндю  алай этип къояргъа алыкъа эрттеди. Нек дегенде  Кавказ урушну ауазы бюгюн  да эшитилгенлей турады, бир-бир келишмеулюкле да андан чыкъгъандыла.   Аны ючюн,   сюйсек-сюймесек да, жамауат къауумла аны кеслерине тап болгъаныча ангылатырыкъдыла. Алай халкъны башламчылыкъларындан къоркъургъа уа керекмиди? Адамлагъа жарсытхан затланы ачыкъ сюзерге, кеслерини оюмларын айтыргъа онг берилирге тийишлиди.

Кавказ урушха уа бир кёзден къараргъа, бир оюм болургъа онг жокъду. Сёз ючюн, Москвадан, Санкт-Петербургдан, башха   шахарладан  анга Кавказны  Россейге къошуугъача къарайдыла. Алай мында уа анга оюмла башхадыла – халкъланы зорлаугъача. Мен башында сагъыннган жырда быллай сёзле бардыла: биз ол къыралда туумагъанбыз, ол бизни сындырыргъа  сюеди. Аны ючюн  тургъанбыз къажау анга.  

Алай 18-19 ёмюрле колониальный политиканы заманы болгъанын да унутургъа жарамайды. Британия, Франция, башха уллу къыралла жерлерин кенгертир мурат бла къазауатла бардыргъан заман эди ол.  Бюгюнлюкде уа россейлиле бир бирлерине ачыкъ болургъа, кёзден-кёзге уялмай къараргъа сюе эселе, жарсыуларыны юслеринден айтыргъа,     аладан къутулууну жолларын излерге керекди.

- Быллай болумда   жаш тёлюню къалай юйретирге тийишлиди?

- Орус айтыудача,  озгъан ишни сагъыннганны - бир кёзюн, унутханны уа - эки кёзюн да чыгъар. Тарыхны унутургъа жарамайды, алай аны бла бирге уа ётюрюкледен къутулургъа керекди. Россей Кавказгъа къуру уруш келтиргенди деген да терсди, регионну айныууна кёп кюч салыннганды. 

Кавказ урушну сылтаугъа тутуп, къыралыбызгъа къажау  кючле аны  Россейни чачыуда хайырланыргъа боллукъдула дейдиле. Алай кесибизни арабызда даулашла, ангыламаулукъла тохтасала, бизни тыш кючле тюйюшдюраллыкъ тюйюлдюле.   

 - 21 майда бушуу ишлеге къатышыучумусуз?  

- Хау. Ол кюн  халкъым бла бирге ол къазауатда жоюлгъан адамларыбызны сагъынама, ала ючюн дууа тутама.  Ол жумушла уа   уллу сынауладан, къыйынлыкъладан ётерге тюшгенине, халкъ чачылып, тюрлю-тюрлю къыраллада жашагъанына да къарамай,    кесин сакълагъанына, тарыхын унутмагъанына шагъатлыкъ этедиле. Адамгъа уа бу жашауда не зат керекди – мамырлыкъ, айныу, ырахатлыкъ, кесинги миллетлигинги сакълау. Мен аны битеу кавказ халкълагъа тежейме.

Ушакъны Тикаланы Фатима бардыргъанды.
Поделиться: