Къурманлыкъ тёреле

Газетибизни алгъаракълада чыкъгъан номерлеринде биз тюрк халкъланы той адетлерини юсюнден бир ненча материал берген эдик. Ала окъуучуларыбызгъа, баям, сейир кёрюнюрюк эдиле, нек дегенде бизни тамырларыбыз да бирси тюрк халкъланыкъыча болгъанлары ючюн.

Башха къырындаш миллетлени тойларыны бизден энчиликлери недеди, бирликлери да къаллайды? Ол соруулагъа жууапларгъа болушадыла быллай тюрлю материалла. Бюгюн а биз татар халкъны къурманлыкъ тёрелерини юслеринден билдирирге излегенбиз.

Сёзсюз, миллет тойну адет-тёресиз эсинге келтирген окъуна къыйынды. Тамата тёлю, къолундан келгенича, аланы сакъларгъа эм айнытыргъа кюрешеди. Татарлы жаш адамлагъа бир юйюрлю болур ючюн бир талай ай сакъларгъа керек болады. Некях этиуню жумушлары узакъгъа созуладыла – айлагъа, ол да бек игисинде. Тойну бардырыу жумушла бирде жарым жылдан жылгъа дери созулургъа да боладыла (эки жаныны оноулашханларына кёре).

Татарлыланы той жумушларында къаты низам жюрюйдю, аны ючюн быллай ишле бардырылыргъа тийишлидиле: келечилик, къалым, некях, ЗАГС-да регистрация, той, юй бийчени эрини юйюне кёчюрюу.

Хар урумну кесини энчиликлери эм жорукълары бардыла, аланы халкъ къаты тутаргъа излейди. Аланы толтуруу а жаш юйюрге узакъ ёмюрлю эм насыплы жашауну белгилейди.

Келечилик

Жаш ата-анасы бла бирге аны юй бийчеси ким боллугъуну юсюнден оноуну этеди. Киеулюкню атасы жууукъ-ахлуларындан сыйлары-намыслары жюрюген къауумну сайлайды да, ала келинликни юйюне атланадыла. 

Къыз къонакълагъа жарыкъ тюбейди, чай бла татлы затла бла сыйлайды. Келинлик, келечилеге къарай тургъан кезиуде, аны ата-анасы, ала этген оноугъа сыйыныргъа бла къалыргъа кереклисини юсюнден хапарлашадыла.

Келинликге къарагъан кезиуде киеулюк алайда болмазгъа да болады. Къызны ата-анасы аланы киеулюклерини адамлыгъыны юсюнден тынгылы билирге излейдиле, ол алагъа бек сейир, магъаналы сорууду. Аны себепли келечиле жашны юсюнден хапарларын алгъадын окъуна хазыр этедиле.

Къысха заманны ичинде чай ичиуден сора къонакъла киеулюкню юйюне къайтадыла эмда къызны къылыгъыны, ол къаллай юй бийче болгъаныны юсюнден хапар айтадыла. Эки жанындан ата-ана да андан ары ишле керекмидиле огъесе угъаймы, деген оноуну чыгъарадыла.

Асламысында къыз бла жаш сабийликден бери бир бирлерин биле эселе, ата-аналаыры да алай шагъырей эселе, келечиликни тёресине аллай уллу магъана берилмегенлей да къалады. Тойну аллында къураллыкъ юйюр бла байламлы битеу ырысхы соруулагъа да энчи къаралады.

Бир-бирледе муслийман тёреле бир кесек тюрлендирилген да этедиле, былайда къызны кёрюу бла байламлы адетни юсюнден барады сёз. Алгъа ары жаланда келечилени жеберген эселе, бусагъатда ары ата-анасы бла киеулюк да келирге болады. Бир тюбешиуге кёре болуп къалады хар зат да.

Къалым 

Къызны, жашны да бир юйюр къураргъа тийишли кёрген эселе, тёрели той бла байламлы жумушла андан ары бардырыладыла. Экинчи кезиуде жашны бла къызны ата-аналары бир бирлери бла тюбешедиле, анда келинликни атасы къызы ючюн излеген къалымны ёлчемин билдиреди.

Ол ахча, алтын затла, жеринден тепдирилмеген ырысхы, мал да болургъа болады. Ансыз къызны атасыны аны эрге берирге эркинлиги жокъду. Киеу къалымны къайын атасына тойну аллында бир ненча кюн алгъа берирге борчлуду. Алай бла тёрели татар той андан ары бардырылады. 

Некях

Некяхны молла юйде неда межгитде бардырады. Ол жумушха киеуню бла келинни эмда жууукъ адамлары жыйыладыла. 

Аны христианлыланы венчание деген тёрелери бла тенглешдиргенде, кёп бирчалыкъны эслерге боллукъду. Киеу бла келин Аллахны аллында турадыла, Къоранны сыйларгъа эмда юйюр борчларын толтурургъа ант этедиле. Некяхсыз юйюр къурау кертиге саналмайды, аны ЗАГС-да регистрация этгенлерине да къарамагъанлай.

Дин тёрени бардырырны аллында киеу бла келин эсде къаллыкъ саугъала бередиле бир бирлерине. Къыз жашха къолу бла этген затны береди, кёлек болсун, тюбетейка болсун. Жаш а юй бийчеси боллукъ къызгъа кёп алтын неда багъалы юс кийим береди. Некяхдан сора ала отоуда бирге къалыргъа эркиндиле.  Ары дери аланы аллай онглары ахырсы бла да болмайды.

Межгитге жаш адамланы жууукълары миллет кийимледе келедиле. Къызны жанындан аны къысха жууугъу болгъан эки эр киши келеди. Эки шагъат боллукъ инсан да белгиленеди: эки эр киши неда бир эр киши бла эки тиширыу. Исламда бир эр киши эки тиширыугъа тенгди.

Той

Жаш адамла ЗАГС-да болгъанларындан сора, ала къызны юйюне атланадыла, анда сыйланыу болады. Арт заманда, башха халкъладача, тёреле женгиллендирилип, татарлыла да рестораннга жыйылыргъа да боладыла.

Той бек къууанчлы озады, анга кёп къонакъны жыядыла. Бирде юйюр къурагъан жаш адамла аланы къууанчларына кимле чакъырылгъанларын билген да этмейдиле. Къызны жууукълары аламат хант къангала къурайдыла, шёндю аланы юслеринде европалы неда орус ашла да болуучудула. Алай хант къанганы юсюнде бу тёрели азыкъла борчлу халда салынадыла: чак-чак, къууурулгъан къаз, башы жабылгъан базыкъ хычин. Татар тойда къыздырыучу ичгилени хайырланмайдыла бир заманда да. 

Исси ашланы арасында, белгиленнгенича, борчлу халда тойну ортасында эки къазны келтиредиле. Ала жаш юйюрню белгисичадыла. Аланы тап туурап салыуну эмда хурметли къонакъгъа ышанадыла. Ол, аланы сюеклерин сындырмагъанлай, юлюшле этерге борчлуду. Киеу бла келин къолларында табакълада исси эт бла тёгерек айланып, ол татыулу аш бла къонакъланы кеслери сыйлайдыла.

Той тортча алада чак-чак бериледи. Аны миллет накъышлары болгъан табакъда чыгъарадыла. Шаркъ татлы ашланы келин бла аны юйюрю хазырлайдыла. Къызны эгечи къонакъланы алларында гитче табакъчыкъны алып ётеди, келгенле ары ахча саладыла, алай бла ала татлы чак-чакны сатып алгъанча этедиле.

Эрини юйюне келиу

Бир ненча кюнню бардырылгъан той бошалгъандан сора, эри юй бийчесин юйюне элтеди. Тёредеча, келин терезе аллында олтурады да, тиширыула уа къатына келип, аны башын сылап, жапсарыргъа кюрешедиле. Ол кезиуде къыз жилямсыраргъа тийишлиди, ата юйюнден кетгенине жарсып.

Алай бла жаш сайлагъаны бла кесини ата-ана юйюне атланады. Алгъын заманлада жаш юйюр, алагъа юй ишлегинчи неда сатып алыннгынчы, анда тургъандыла. Киеуню атасы эмда жууукъ эр кишиле келинни аллында кюйюзле жаядыла неда аякъ тюбюне жастыкъ саладыла. Ол аланы хурметлерини белгисиди.

Келин жангы юйюрюню адамларына кеси къолу бла этген затланы саугъалайды. Къайын атасына миллет огъары жан, къайын анасына уа миллет накъышлы жаулукъ. 

Ызы бла аны ол эри бла жашарыкъ отоугъа ашырадыла. Келин жангы жастыкъ-жууургъан жаяды, терезе жабыула тагъады, кюйюз жаяды. Алай бла ол къаллай юй бийче болгъанын эмда бернесин туура этеди.

Татар тойну адет-тёрелери кеслерича энчидиле, ариудула. Аланы терен магъаналары барды эмда ала, юйюр жашауну андан ары къаллай боллугъуну мурдоруча, буруннгуда салыннган адетледиле. Хар юйюр аланы къаты тутаргъа итинеди, аны бла узакъ ата-бабаларына сыйларын кёргюзтюп. Татарлыла дин адамларыдыла, исламны жорукъларын билген, тутхан.

Жангуразланы Нажабат.
Поделиться: