«Тилибизге жамауат бирден сакъ болургъа тийишлиди»

Аппайланы Мурадин былтыр  республикабызны башчысы Казбек Коков «КъМР-ни сыйлы устазы» деген даража бла саугъалагъанланы арасындады. Андан тышында да, ол «РФ-ни битеулю билим бериуюню сыйлы ишчиси» атны (2007 ж.) жюрютеди. «Зольск районну аллында къыйыны ючюн» майдал бла саугъаланнганды. 2015 жылда «Ана тилим – жаным-тиним» республикалы фестивальны «Ана тилни эм ахшы устазы» бёлюмюнде хорламгъа тийишли болгъанды.

Ол, къыркъ жыл чакълы заманны билим бериуде ишлей, ёсюп келген тёлюню Хабаз элни орта мектебинде ёз тилибизни ариулугъуна, энчилигине да тюшюндюргенлей келеди. Биз аны бла окъууну, тилибизни жюрютюлюуюню юсюнден ушакъ этгенбиз.

- Мурадин Мустафаевич, бюгюнлюкде ана тилибизни школда окъутулуу даражасын къалай кёресиз?

- Биринчиден, дерслени саны азайгъанлары жарсытады. Сёз ючюн, бешинчи классны алып айтсакъ, мен биринчи ишлеп башлагъан кезиуюмде ыйыкъны ичинде тилден – тёрт, адабиятдан а эки сагъат берилгенди. Ол бек тап эди. Параграфланы берирге, темаланы барысын да теренирек ангылатыргъа онгубуз болуп тургъанды.

Бешинчи класс – ол абадан класслагъа атлауучду. Анда берилген билим тутхучлу, магъаналы болургъа керекди деп сунама. Шёндю уа эки дерсден жаланда бирер сагъат бериледи (ыйыкъгъа). Аллай аз заманчыкъны ичинде уа неге эс бурургъа билмей да къаласа. Дагъыда анга сынау ишлени да сыйындырыргъа керек болады.

Экинчи жылдан жангыртылгъан дерсликле боллукъдула деп айтылады. Ышанып турабыз, ахшы жанына тюрлениуле болурла деп.

Дагъыда жарсытхан зат – сабийле садикге жюрюселе, орусча тилленип къаладыла. Къолларында телефонлары, алада уа оюнла, жомакъла да орус тилде болгъанларын билесиз. Тауча да бардыла жомакъла, алай эсе да, ала азлыкъ этедиле.

Алгъын дерсде окъуучугъа бир затны атын тауча айтып ангылатып тургъан эсек, энди, жарсыугъа, алай тюйюлдю. Орусча айтып тюшюндюребиз неге да. Ол а, айхайда, къайгъы этдиреди.

Сора, китап окъургъа сюйгенле да аздыла. Жаланда кесибизни адабиятыбызгъа угъай, бирси литературалагъа эс бургъанла аздыла. Ол затха талпыннганчыкъланы кёрсенг а, къууанаса. Китапны окъургъа сюйген а жазгъан, сёлешген да халатсыз этерикди.

- Эллерибизде, шахарлада жамауат ёз тилибизни къалай жюрютгенине ыразымысыз?

- Орусчаны, таучаны да бир сатырда жюрюте кетсенг, къатышдырмай да болмайса. Тилле бири башхасын байыкъландыргъан этеди деген айтыу да барды. Алай эсе да, былайда ол алайды деп да сунмайма. Байыкъланнганмы, огъесе кирленнгенми эте болур дегенча сагъыш келеди.

Сёлешиу тилни таза сакълаялмайбыз. Ол а иги тюйюлдю, алай бла тилибиз айнымайды. Жазмада къалай халатсыз жаза эсек да, сёлешген да алай этерге керекбиз. Кесибиз анга къайгъыра билсек, сабийле да ана тиллерин эшите турсала, аланы эслеринде, не десек да, бир зат къаллыкъды. Алагъа сёзню ич магъанасын ангылатыргъа  да керекди.

- Тилибиз сакъланыр, андан ары айныр ючюн а биз не этерге керекбиз?

- Эм алгъа кесини ёз тили болмагъан халкъгъа миллетди деп бир заманда да айтылмазлыгъын ангыларгъа тийишлиди, аны бла бирге уа ол затны ёсюп келген тёлюню да тюшюндюрюрге. Юйюрде ата-анала, интеллигенциябыз, биз къайсы бирибиз да, сабийлеге ёз тилибизде журналланы, газетни да окъургъа тюшюндюрюрге тийишлибиз. Аланы къолларына алсала, аланы къыйматларын ангыласала да, кеслерини миллетлерине, тиллерине да сакъ боллукъдула.

Сора огъарыда жомакъланы, оюнланы юслеринден сагъыннганбыз. Ала да тауча эркин болсала, бу жаны бла кюрешгенле ол затха эс буралсала, иги боллукъ эди. Белгилегенибизча, сабий эшите турса, ол эшитген заты аны эсинде бегирек къалады.

Илму жаны бла къарагъанда, тилибизни тинтилгени ахшы даражадады, аслам сёзлюк да басмаланнганды. Алай эсе да, биз аны бла тынчайып къалмай, сёлешиу тилибизге сакъ болургъа, аны да айнытыргъа керекбиз. Тилинде сёлеше билмеген не хазна анда жазгъан, окъугъан да этерикди.

Бир юлгю, сёз ючюн, Къазахстанда къыралны президенти боллукъ адам ёз тилинден сынау береди. Бу шарт а ала анга (тилге) къаллай даража бергенлерин, аны къалай багъалагъанларын толусунлай ачыкълайды. Алайды да, тилибизге жамауат бирден сакъ болургъа тийишлиди.

- Сабийле дерслеригизге сюйюп келирча къаллай амалланы хайырланасыз? Бу затны этгеним окъуучуланы бютюн кёллендиреди деп айталлыкъмысыз?

- Къайсы теманы да сабийге сейир болурча этерге болады. Эм алгъа тюрк тиллени юслеринден хапар айтсанг, бирсилени араларында малкъар тилни даражасын ангылатсанг, аллай билдириулеге тынгыларгъа да сюедиле. Сора, сёз ючюн, тема тилде санауну юсюнден бара эсе, ол  къайдан, къалай къуралгъанын айтып къойгъандан сора да, малчылада эртте жюрютюлген санауланы айтсакъ да сейир этедиле. Аллай амалла уа дагъыда ол затланы унутулмай турурларына себепликдиле.

Дагъыда, бирси тилле бла тенглешдирип, аланы сёзлюклеринде ненча сёз хайырланылгъанын, бизде андан аслам болгъанын ангылатып, ол халда юйретсек да сейирлери ачылады. Тилни байлыгъын, шатыклыгъын ангылайдыла. Алай эсе да, къайсы миллетни да ана тилини энчилиги, кесилиги болгъанына тюшюндюрюп, аны билирге, айнытыргъа да юйретебиз. Аны бла бирге уа адет-тёрелеге да.

Болсада тилге жаланда школда юйретиу - ол азлыкъ этеди. Нек десек да, ол жаны бла бизге юйюрню, тамата тёлюню болушлукълары да керекди.

- Жашауда ишигизден тышында нени багъалайсыз?

- Юйюр къыйматланы, жууукъну-тенгни жюрютюуню, шуёхлукъну. Баям, ол затладыла жашауну магъанасы.

Бюгюнлюкде эки туудукъчукъ ёседиле. Алагъа да къууана, юйюрге андан сора да къошулур деген ахшы умутла бла жашайбыз.