Сайлау

(болгъан иш)

Баш иеси урушха кетгенде, Байханатны юч къызы бла бир жашы болгъанды. Ол андан жаланда эки къагъыт алгъанды. Андан ары, атасы-анасы, жашау нёгери, сабийлери не бек сакълап турсала да, Юсюпден хапар болмагъанды. Кёчгюнчюлюкде тапханды аланы Юсюпню къара къагъыты. Бек жарсыгъанды Байханат анга. Аны къой къайын атасын, анасын да ол къагъыт ёлтюрген сунуп тургъанды. Ол аны аладан нек букъдуруп къойгъан болмаз эди? Кесим кётюралмам ол ачыуну депми? Огъесе, абызырап, не этерге билмейми? Аны бюгюн киши да айталмаз.

Ол заманда уа, сабийлерин  ач ёлюмден сакълауну къайгъысы кёз ачдырмай, дуниясын унутхан эди Байханат. Кюндюз угъай, кече тюшюнде да бара эди, кюн тёппесин къайната, этегине акъ мамукъну жыя. Сора солумай уяна эди тангда, жангыдан башында исси тылпыулу туман тохтагъан къыйырсыз акъ бахчагъа чыгъарча.

Ёксюзлени, башсызланы къайгъысын кёрген адамла ол къыйын заманда да болгъандыла. Исхакъ урушдан къайтханда, юйюрюнден бир сау адам тапмагъанды, ауузун ачып хапар айтырча. Экиге айланнган къарындашы Бияслан жолукъдургъанды аны Байханатха. Ёге сабийлери да хорламны келтирген, кёкюреги саугъаладан жылтырап келген Исхакъгъа терк окъуна юйреннгендиле.

Исхакъ танкчы болгъанды аскерде, ол себепден тракторда ишлерге мычымай чыкъгъанда, юйюрге керти да тынчыракъ болгъан эди. Байханатны тамата жашы Илияс а андан айырылмазгъа кюрешгенди – тюз да дерслери  бошалгъанлай, аталыгъы ишлеген сабаннга чапханды. Алай бла тракторгъа терк окъуна  юйренип, аны биргесине ишлеп башлагъанды.

Ала да алай аякъ юсюне бола тургъанлай, Юсюп аланы излеп тапханды. Ол кирип келген кюн аллына жаланда тамата къызы Разият чапханды. Къалгъан сабийле уа, баям, аны танымагъандыла, эсде тута болмаз эдиле гитчеден. Байханат а сюеле эди, ауурлугъун букъдурургъа кюреше, киши жеринде арбаз ортасында.

– Кел, жууукъ бол, амманы жашы, – деди ол Юсюпге, аны хар кюн сайын кёрюп тургъанча, шош.

Аны юйге къууанчлы кирип келгенин ол кёп кере кёргенди тюшюнде. Артда уа ол тюш бошалгъанына жарсып, жилягъанды. Былай болур деб а эсине келмегенди. Ёлген хапарлы адам сау болуп ким кёргенди? Алай а келген Юсюп эди.

Разият эди къууанч этген:

– Атам, къалай иги болду сени келгенинг! Телиле, – деди ол эгечлери Аминатха бла Халиматха айланып, – бу бизни керти атабызды. Келигиз, къучакълагъыз.

Къызчыкъла, уяла-уяла, аталарыны аллына келип сюелдиле. Юсюп аланы кесине къысып, бир ачы жиляды да, сабийле къоркъуп, бирси отоугъа къачдыла. Ала, андан чыгъаргъа къоркъа, башчыкъларын къаратханда, уялды Юсюп.

Байханат а, сёз айтмай, Кавказдан келген эски сатрач кюбюрюн ачып, къара къагъытны берди. Юсюп, тынгылагъанлай, анга кёп къарап турду. Ичинден: «Бу кюнню кёргенден эсе, алай окъуна болгъу эдим», – десе да, эшитдирип жукъ айтмады. Байханат аллына салгъан тюй хантусха да узалмады.

Ол арбазда тургъанлай, къайтып келген эдиле сабандан Исхакъ бла Илияс. Илияс, кесин атасына сабийча атмай, къатына келип, аны бла жетген кишича саламлашды. Исхакъ да узатды къол Юсюпге, алай ол аны саламын алмады.

– Уллу жаш болгъанса, – деди Юсюп, Илиясны башын кесине къыса. Ичинден а: «Къалай да болдургъанса, жашым, бу ишни, балай эсли болуп тургъанынглай?» – деп, эшитдирмей этди тырман. Ызы бла: – Кел, Илияс, жууукъ-ахлу болуп, мында ким бар эсе да, къалай тургъанларын бир кёргюзт атанга, – деп, арбаздан чыкъды.

Ала орам башында жашагъан къарт Бекболатлада кёп олтурдула. Анда айтды Юсюп пленнге тюшгенин, артда аланы азатлагъандан сора, сюд этип, аны беш жылгъа сибирлик этгенлерин да. Къагъыт жазып тургъанды ары, Кавказгъа, ала: «Адресат мында жашамайды» деген зарф бла артха къайта эдиле ансы. Ол кече Юсюп Бекболатлада къалды. Илияс а юйюне кетди, арада тёрт-беш юй бар эди да, ол неди жетип тургъан жашха?

Алай а Исхакъ да жокъ эди юйде. Ильяс, жукълап тургъанча этген анасына жукъ айтмай, кирген эди тёшегине.

Эрттенликде Исхакъгъа тюбегенинде, не болдугъуз деп сорургъа болмай, тили тартылып турду. Тюш азыкъгъа олтургъанда уа, тамата кеси башлады ол сёзню.

– Илияс, энди сен нени да ангылагъан, оюмлагъан жашса. Ананга себеплик этерге кюреш. Мен анга: «Сен сайлагъан боллукъду», – деп, тюз алай айтханма. Ол келишимни тюзге санайма. Барыбызгъа да сынауду бу болум. Терс деп айтырча, аллай да жокъду арабызда. Андан тилейме сенден барыбызгъа да болушурунгу.

– Мен а не бла болушаллыкъма? – Илияс сейир этди.

– Сен… атангы бла мени арабызда сайлау этерге излериксе. Ол атангды, аны сюй. Алай а манга да сенден жууукъ адам жокъду дунияда. Аны билсенг сюеме… – Исхакъны тамагъында бир зат тохтап, тутулуп, андан ары сёз айталмады.

Ингирде ала, Исхакъ бла Илияс, жол жингиригине дери бирге келдиле да, алайда аланы сакълап, алларына къарап тургъан Аминат бла Халимат да чабып, Исхакъны къучакъладыла. Ол аланы экисин бирча кесине тартып, эркелетди.

Ала, Исхакъ да ала бла келлик сунуп, аны эки жанында тохтадыла. Таматаны абызырагъанын кёрюп, Илияс, эгешчиклерини арыкъ къолчукъларындан тутуп:

– Келигиз юйге. Исхакъны жумушу барды, ол артда келликди, – деди да, орамны энишге тебиреди.

Исхакъ да тракторланы бузулгъанларына къараучу къазахлыны юйюне бурулду.

Къайда болгъанын билип, Юсюп кеси келди Исхакъгъа.

– Не бек къачып айлансакъ да, биз кесибиз этмесек, оноуубузну башхала этмезле, – деди ол. – Исхакъ, сау бол, сабийлериме ата излетмегенсе. Алай а, ангыларгъа керексе, ала меникиледиле.

– Ол тууарыкъ сабий а?

– Ол сеникиди, алай мен сен мени сабийлериме таянчакъ болгъанынгы унутмам, анга иги ата болургъа кюреширме. Аналарын къыйнамайыкъ. Биз бир тийреде ёсгенбиз, бир бирни сабийликден сюйгенбиз. Не аны, не мени, не сени терслигибиз жокъду Аллахны аллында. Жазыуубуз алай болур эди. Билеме, кёп ачыу сынагъанса. Алда сени бир уллу насып сакълай эсе уа? Ангыларынгы тилейме.

Алай айтып, Юсюп жерге къарап тохтады. Кёп тынгыладыла.

– Бир заманда  мен сабийими кёреме десем… – деп башлады да сёзюн Исхакъ, Юсюп, аны айтырыгъын алдан ангылап:

– Тёз, бир кесек заман ётсюн да, – деди. – Байханат анга угъай демез.

Ол кюнден сора Исхакъны элде киши кёрмегенди. Байханатха уа кёп дау айтхандыла башсыз тиширыула, эл бла бир насып излеген бола тургъанлай, аллай иги адамны экинчи кере да жангыз этгенсе деп. Болсада сайлау аланыкъы эди.