Адамлыгъыны хапары тёлюден тёлюге ёте барады

Къаракетланы Иссаны «Бай бла жарлы» деген белгили чыгъармасы 1928 жыллада чыкъгъанды. Автор аны заманнга кёре совет властьха жараулу жарашдырып жазгъанды. Магъанасы къарачай миллетни тарыхында керти болгъан затдан алыннганды. Ол а ма былай болгъанды. Къарачайда бир байда Къазандан бир ёксюз жашчыкъ жалчы болуп ишлегенди, сёз бегитип, 5 жылгъа 30 къой алгъанды, юйлю адамча, таза жюрекден, маллагъа ариу къарап, байны кёлюне жетип тургъанды.

Байны кесини да жашы болгъанды. Ол эрке юйреннген, тойгъанын кётюралмагъанладан болгъаны себепли, баш кечиндирип айланнган болмаса,  атасына  жарагъан  болмагъанды. Бай Къазандан келген жашчыкъны кесини жашындан башха кёрмегенди. Юсюне-башына иги къарагъанды, ашатханды, ичиргенди. Кёлюн алып тургъанды.  Кесини жашындан къууанмагъан бай къарт, жашчыкъны сынап, таза жюрекли  болгъанына тюшюнюп, ёз баласынча сюйгенди, анга кёлю бла къызын берирге тийишли кёргенди 

Сени сынап кёрюрме,

Хар ишинги жаратсам,

Тап, къызымы берирме.

Мени ариу къызымы,

Аллах айтса, алырса,

Ырысхыма эм мюлкюме

Ие болуп къалырса.

 

Алай а байны жашы атасы жалчысын алай багъалатханына онгсунмагъанды. Эгечин ол татар жашха берип, ырысхыны ол экисини арасында тенг юлешиннигин жаратмай, ачыуланып, тиш эгеп тургъанды.

Жалчы болгъан болжалы ётюп, кетер заманы жетгенинде, бай жашха: «Энттда 5 жылгъа къалсанг, айтханымдан кёп мал берирме», - деп тилегенди. Ол заманда жашчыкъ: «Мен анамы да бир кёрейим, тынчлыгъын, эсенлигин да соруп, тансыгъымы да алып келейим», - деп жууап бергенди. Бай жашны айтханына  ыразы болуп, айтханындан артыкъ мал да берип, юсюне-башына да къарап, тийрени жыйып, къурманлыкъ этип, жолуна азыкъ жыйып, къучакълап ашыргъанды. Ингир ашхам бола жарлы жашчыкъны маллары ызларына, ыстауатха, къайтып келгендиле. Къарт бай ишекли болгъанды. Малла келирни аллы бла жашыны аты терлеп, кеси да, бир къыйын ишни ишлеп келгенча, арып, жукълап къалгъанын эслегенди. Къарт Чотчаланы Къоналийни жашы Чотчагъа келип, хапарын айтхан заманда, Биджиланы Къараны къызы, жангы келин болуп, эшитип тургъанды.

 «Чотча, бизге къан жаугъанды. Ол жарлы жашчыкъгъа берген малым юйге къайтханды. Ол таланнган жаш да бир тюрлю къаннга киргенди…», -дегенди бай киши.

Ары дери да ол тийреде жашагъан акъыллы къоншусуна, тёреге, келип, бай къарт жашындан тарыгъа, жалчысыны адамлыгъын махтай: «Мени жашым да аныча деменгили болса, ёлсем да, ёлеме, демез эдим», - дей тургъанды. Олсагъатлай Чотча, мыртазакъларын ийип, жаш ары-бери жанлап кетгинчи, зийданнга атдыргъанды.

Тохта алайда, атламай.

Жетгенд сени болжалынг,

Бир минутну атламай,

Ма бусагъат ажалынг!

Бай жаш, тамам жазылгъаныча, жалчыны, ызындан жетип, эки кесек этип, къауралада жашыргъанды. Аны барын да мал кютген сюрюучюле кёрюп, хапар айтхандыла.

Санларынгы туурады,

Бир-бирине чырмады.

Къанынгы ичди, эмди.

Терен шындыкга кёмдю.

 

Чырпы къалын агъачда –

Тилсиз чауулда, ташда –

Кимге къычыр, кимни уят?!

Кимге этгинг осуят?!

Тёре Чотча улу Чотча, миллетни жыйып, байны жашын зийданнга атылып тургъан жеринден мыртазакълагъа келтирип, ёлюкню къалайгъа жашыргъанын тапдырыргъа аны жалан аякъ этип, къамичи бла уруп, аллына сюрюп элтгенди. Керти да поэмада айтылгъаныча, аны ёлюгю белинден эки этилип тургъанды. Къаураланы тюбюнден алып, атны юсюнде къаны саркъа келтиргендиле. Къаураланы къатында  къан жугъу болгъан сыбызгъысы да табылгъанды. Къазанлы жашчыкъ сыбызгъыда уста сокъгъанды.

Ёлюкню келтиргенден сора, терекден тёгерек кесилген томуроугъа миндирип, бай жашдан элни аллында къаты соруу алгъанды. Соруу алынып, жашны терслиги ачыкъланнгандан сора, эл анга налат бергенди.

Мурдарны зийданнга атып, ёлюк къайгъылы болгъандыла. Бай киши, татар жашны къыйынына берип, къайтып келген малланы аны схатына кесгенди. Эфендиле дууа этип, тийишлисича асырагъандыла. Сора, эл тёреге жыйылып, мурдарны элни тышына элтип, къайсыны огъундан ёлгени белгили болмазча, он мыртазакъ биргелей атып ёлтюрюрге, деп оноу этгенди.

  Мурдарны атасы, жашыны этген ишине асыры къыйналгъандан, аны кётюралмай, кёп турмай ауушханды.

Чотчаланы Къоналийни жашы Чотча: «Ма андан къыйын ишим болмагъанды», - дегенлей ёмюрю кетгенди.

Поэмада сагъынылгъан  Чотчаланы Къоналийни жашы Чотча  керти адам болгъанды. Къарачайда аны иги билгендиле, намысын да кётюргендиле. Аны юсюнден манга Герюгланы Азнауур хапар айтханды. Чотча улу онгсуз жашагъанлагъа болушханды, байладан жарлылагъа юй ишлеп берликлерин излегенди. Эр киши тиширыудан айырылып неда башха чурум бла тиширыуну басынчакъларгъа тебиресе, аны унамагъанды. Жалчыларын ёлтюргенлени кеслерине да ёлюм буюргъанды. Совет власть да, аны ишин тинтип, тюзге санагъанды, кесине да тиймегенди.

   « Ол тёрелик этген кезиуде мал урлагъан, онгсузну къыйынын ашагъан болмагъанды. Аны кёп таурухлары, аны юсюнден айтылгъан хапарлары тёлюден-тёлюге барады, адамлыгъыны юсюнден жер-жерледе адам аслам жыйылгъан жерледе, тюз оноу этилирин излеген кезиуледе «Чотчаланы Къоналийни жашы Чотча керек эди бусагъатда , деген сёз жюрюйдю. Аны аты бюгюн да унутулмай турады. Аны себепли ёсе келген тёлюге биз да аны кесибиз эшитген затларын айта-айта турабыз», - деген эди ушагъыбызда Герюгланы Азнауур.
«Мен Чотчаланы Чотчаны юсюнден эшитген кёп хапарланы ичинде къарт ынна Биджиланы Къараны къызы Зулийхат айтханны айырып уллу магъанасы болгъаннга санайма», - деп Азнауур аны бизге къатлагъан эди.

Шауаланы Разият.
Поделиться: