Сайгъакъ

Бу уллу эм кенг къуу тюзлени кийик эчкиси, хайыуанланы бирине да ушамагъан жаныуарды дерге боллукъду. Буруну кьысха хоботду. Къуу тюзледе битим бек аз болады. Алада желле, боранла букъуну кётюрюп айланадыла. Табийгъат шошайса, букъу уа битимлени юслерине олтурады. Сайгъакъ, кенг буруну бла юфгорюп, битимлени юслеринден букъуну учуруп, андан сора отлап башлайды, кырдык чомпдан башхасына ёте. Сайгъакъ эшек шинжини да, сибирткиликни да угъай демейди. Къыш айлада уа къауданны, къар-буз тюбюнден туякълары бла къазып чыгъарып, отлайды.

Сайгъакъла уллу болмагъан сюрюуле бла жашау этедиле. Аллай сюрюуде бир-эки теке, тёрт-беш ана сайгъакъ, тогъуз-он улакъ боладыла. Ана сайгъакъла жылгъа бир жолгъа экишер улакъ табадыла. Бирер тапханы аз болады. Ол себепден алимле аланы бла эчкилени бирге къошуп, тёлю кёп берлик, ауруулагъа тёзюмлю, этли малла жаяргъа аз кюрешмегендиле. Болалмагъандыла ансы.

Айтханыбызча, бу кийик жаныуарла биз билген кийик эчкиледен хар не жаны бла да башхаракъдыла: къулакълары тууарланы къулакъларына ушайдыла, санлары бла тенглешдирип къарагъанда, башлары асыры уллуладыла, мюйюзлери (къуру текелеринде боладыла) тюз да тёппелеринден тик ёрге ёседиле, буруулагъа ушашлыдыла. Азияны халкъларында жюрюген хапарлагъа кёре, аланы дарман кючлери уллуду – мюйюзню тыш къабугъун тартып ун этип, суу бла ичедиле. Сайгъакъны мюйюзлеринден бек ариу бичакъ сапла, илкичле эм башха затла этедиле.

Бу малны тюгю бозду, ол себепден аны кырдыгы саргъалгъан аулакълада эслерге бек къыйынды. Уллулугъу – эчки тенглиди. Ийисни артыкъ бек ангыламагъан затды. Къулакъдан да алайды. Уллу кёзлери уа бир да болмагъанча жютюдюле. Не узакъдан да жашыртын келген жыртхычны кёредиле.

Башында айтханыбызча, уллу болмагъан сюрюуле (юйюрле) болуп жашау этедиле. Отлау къыт болса уа, уллу сюрюулеге биригип (жыртхычлагъа къажау тургъанда аллай сюрюу бек кючлю болады), отлауу иги болгъан жерлени излей, узакъ жолоучулукъгъа атланадыла. Бир-бирде минг, минг бла жарым километр узакълыкъгъа дери барадыла. Аллай уллу сюрюуледе бир бёлек минг мал болады.

Бу хайыуанла Азияны кенг аулакъларында, къуу тюзлеринде тюбейдиле. Алгъын бек кёп болгъандыла. Этлери эм мюйюзлери ючюн аланы XX ёмюрге къырып чыгъаргъа аздан къалгъандыла. Андан сора, дуния башындан къуруп кетип баргъан малланыча къоруулар ючюн, халкъла аралы закон чыгъарылгъанды. Совет Союзну заманында аллай закон 1919 жылдан башлап 1950 жылгъа дери жашауда бардырылгъанды. Энди сайгъакъланы саны кёбейгенди, лицензия бла алагъа уугъа айланыргъа болады.

 Орта Азияны тюзлеринден, отлау жер излей, ала Каспий тенгизни шимал жаны бла ётюп (сууда да аламат иги жюзедиле бу малла), Къалмукъ Республиканы тюзлерине дери келедиле. Браконьерле мында да бермейдиле алагъа тынчлыкъ: кече машинала бла уугъа барып (машинаны чыракъ жарыгъындан ары-бери къачалмайдыла кийикле къайсысы да), жюзле бла къырып тургъандыла.