Малчылыкъ: кеси онгларыбызны толу хайырланыргъа

Бизни къыралда эл мюлк производствону экиден бирин малчылыкъ алады, сют эмда эт рынокла уа эм уллу бёлюмледен бирлерине саналадыла. Ахыр жыйырма жылны ичинде ала дайым ёсюм кёргюзте келедиле, аны бла Россейни аш-азыкъла жаны бла къоркъуусузлугъун жалчытадыла. Малчылыкъ бёлюм къалай тюрлене баргъаныны, селекция эмда къумалы мюлклени айнытыу онгларыны юсюнденди объясняем.рф порталда басмаланнган материал. Биз а Къабарты-Малкъарда иш не халда болгъаны бла да шагъырейлендирирге сюебиз.

Кесибизде рынокну жалчыта

Малчылыкъ бизде бек иги айный барады, дейди РАН-ны халкъ мюлк тергеуле Институтуну тамата илму келечиси Дмитрий Ползиков. Сёз ючюн, ахыр он жылны ичинде эт чыгъарыу 1,5 кереге кёбейгенди, ол санда тауукъ эт – 60, тонгуз эт а – 80 процентге.

Къабарты-Малкъарда былтыр мюлклени бар тюрлюлеринде (союлмагъан ауурлукъда) 129,7 минг тонна эт чыгъарылгъанды. Буруннгу жыл бла тенглешдиргенде ол 3,5 процентге кёбейгенди. Ол санда 42 проценти тууар этди, 46,5 проценти уа тауукъ эт. Малланы саны да 0,3 процент къошуп, 273 мингнге жетгенди, юй къанатлыладан а 3871,5 минги (+5,6%) барды.

Эксперт оюм этгенича, ол бары да ич рынокну импортдан къоруулау мадарланы эмда къырал берген болушлукъну хайырындан болгъанды. «Экинчисини юсюнден айтханда, эл мюлкге себеплик этиу жаны бла бек уллу къырал программа барды. Аны чеклеринде льготалы эмда инвестициялы кредитле, субсидияла да бериледиле, къоранчланы бир кесеги къайтарылады. Дагъыда лизинг: аны хайырындан мюлкле жангы техника къоллу боладыла. Бир-бир регионла уа кеслери да билеклик этедиле. Сёз ючюн, къумалы малла тутханлагъа», - дегенди ол.

Бизни республикада АПК-гъа былтыр юч миллиард сом багъасына себеплик этилгенди. Ол санда 2,438 миллиарды малчылыкъны, битимчиликни, аш-азыкъ эмда жарашдырыучу промышленностьну, гитче мюлклени эмда эл мюлк кооперацияны айнытыугъа жиберилгенди.

«Мираторг» компанияны пресс-службасында айтханларына кёре, шёндю малчылыкъ бёлюм жангы (уллу) инвестицияла этилип угъай, алгъын башланнган проектлени хайырындан айный барады. Дагъыда производство багъа болмазыны сагъышын эмда ич рынокну импортдан сакълауну къайгъысын этерге керекди дейдиле анда.

Дмитрий Ползиков да эт производствону къыйматлыгъы азая баргъанын белгилейди. Аны сылтауун рынок монг болуп башлагъанында кёреди ол. Былтыр, сёз ючюн, адам санына алып тергегенде, бир жылгъа 78 килограмм эт хайырланылгъанды. Ол а тийишли мардасындан аз кёбюрек окъуна болгъанды. «Аны ючюн а айнытыу да шошая барыргъа боллукъду. Бегирек да тауукъ эмда тонгуз эт чыгъарыуда. Аны себепли эт продукциягъа сурамны ёсдюрюрча тийишли программа жарашдырыргъа керекди», - дейди эксперт.

Жангы онгла

Айнытыу иги боллукъ бёлюмлени санында гогуш эмда къой эт чыгъарыуну сагъыннганды ол. Дагъыда сют жарашдырыуда, энчи эт малчылыкъда да кёп онгла бардыла, дегенди.

Малчылыкъны айнытыуда экспортну бек уллу магъанасы барды. Ахыр жыллада бизни къыралны бу жаны бла жетишимлери баямдыла: тууар, тауукъ, тонгуз этни Вьетнам, Гонконг, Сауд Аравия къыраллагъа сатыу башланнганды. «Китайны рыногуна да жол ачханды Россей. Владимир Путин алгъаракъда Си Цзиньпин бла тюбешгенин эсге алсакъ, ол къыралгъа экспорт чеклениуле кетерле деп ышанабыз. Алай болса малчылыкъгъа бек иги боллукъ эди», - деп чертгенди тамата илму келечи.

Алай Россейни эт продукцияны сатыу бла чырмаулары болмаз ючюн, ветеринария контрольну эмда малла жукъгъан ауруулагъа къажау ишни кючлендирирге тийишлиди.

Илму жаны бла онгла бардыла

Импортну алышыу борчла малчылыкъгъа да бек магъаналыдыла. РФ-ни Правительствосу тыш къыралладан къумалы продукция, оборудование, техникагъа керекле ташыудан къутулурча не зат да этерге кюрешеди. «Узакъ болжалгъа салмай эл мюлкге керекли машиналаны, малчылыкъгъа эмда жарашдырыучу промышленностьха оборудованияны чыгъарыуну къайгъысын этерге керекди. Бу жаны бла сёз ючюн, комбайнла неда тракторла чыгъарыуда артха къалабыз», - дегенди Ползиков.

Ол дагъыда тыш къыралладан инкубация жумуртхала эмда тауукъ балала аслам халда ташылгъанына эс бургъанды. Алай бир игиси – аны да къолгъа алгъандыла. Кёп болмай бизде бройлер (этли) тауукъну «Смена-9» деген гибридин къурагъандыла. «Ол кесибизде рынокда иги юлюш алыргъа боллукъду эмда импортну азайтыргъа себеплик этерикди», - дейди эксперт.

Аны юсюнден оюмларын Россейни Эл мюлк министерствосундан да билдиргендиле. «Эт малчылыкъ, сора дагъыда къойла, эчкиле, атла, жаныуарла, чибинле, буула, тюеле жайыу жаны бла кесибизни онгларыбыз игидиле. Тыш къыралладан аланы къумалы тюрлюлерин артыкъ кёп келтирмейдиле, кеслерин да селекция жумушланы тамамларгъа деп ташыйдыла», - дегендиле ведомствода. Сютлю (къумалы) малланы тышындан ташыугъа чек салынмайды. Алай аланы кесибизде да ёсдюредиле. Къысхасы – бу жаны бла болум игиди.

Малланы къайсылары иги хайыр келтиргенлерини юсюнден специалистлени арасында кёп оюм жюрюйдю. «Хар породаны да генетика жаны бла бийик онглары болуучуду. Аланы толусунлай хайырланырча маллагъа тынгылы къарап, тийишли аш берип, багъып турургъа керекди. Сёзсюз, мал кеси да жерине, хауасына келишмей жарамайды», - дегендиле министерствода. Анда дагъыда эт малчылыкъгъа бегирек да герефорд, абердин ангус, къалмукъ, лимузин породала иги болгъанларын чертгендиле.

Дмитрий Ползиков а тёрели селекция бла бирге генетиканы тюрлендириу эмда генетика инженерия деген аллай амалла да айный баргъанларын белгилегенди. Бизни къыралда бу иш илму-излем институтланы мурдорунда бардырылады. Бюгюнлюкде ала бла кюреширге себеплик этген законланы проектлери да жарашдырыладыла. Ол а жангы гибридле эмда породала къураргъа бек себеплик этерикди, дегенди эксперт.