Къадарны айланч жоллары

Малкъар эллерибизни бла тукъумланы тарыхлары газет окъуучулагъа сейир болгъан темаладан бириди. Асламлы информация органладан сора да бу ишге школларыбызда, бийик билим берген окъуу юйлерибизде да аслам эс бёледиле. Бюгюн биз сизни шагъырей этерге сюйген авторубуз Хабазданды. Бу элни ким эм къачан къурагъаныны юслеринден Айтекланы Эльвира тынгылы жазып, туура этгенди. Аны фольклорубузгъа да сейири уллуду.  

«Атам - анам, эки да аммамы да айтханларына кёре, элими таурухларыны кёбюсю Жарашты  Жюнюсню хапарларыдыла. Тёлюдентёлюге ёте келген айтыулагъа кёре, Аккайланы тукъумдан эки къарындаш, Жарашты бла Жюнюс, бир адамча айтылып къалгъандыла. Туугъан жерлери – Булунгу, салгъан орунлары – Схауат. Жараштыны туудукълары уа аны атындан тукъум къурап, Къарачайда бла Балыкъ бойнунда Къабартыда орналгъандыла. Аны жылкъысы Балыкъ башында суу ичсе, Къарма Къабакъда жашагъанла суусуз къала эдиле, деп аллай хапар жюрюгенди. 

«Хабаз башында сыртлада беш тау эл бар эди. Хабаз бюгюн тургъан тары уа суудан толу, чегетден кюнлюмге жетген кенг, терен суу. Ол суудан чыгъып, ол эллени халкъын бир уллу губу ашагъан эди», - деген хапарны бусагъатда да сау, Аллах андан саулугъун къызгъанмасын, бир сыйлы къартыбыз Къазийланы Мусса айтып, назмучу Баккуланы Артур жазып алгъанды. Губу дегенни соруп - келишдирип, Артур, ол къарт алай бегемотха айтханын ангылагъанды.

Хучыналаны Лиза айтып да, биз таулулабыз деп, Хабазда биринчи юй орунну 16-чы ёмюрде Эрдашауланы тукъум салгъанды деп эшитгенме. Бюгюнлюкде ол тукъумдан бир адам да жокъду. Аны ючюн жюрюй болур Хабазда «Эрдашауланы кирити тагъылсын эшигигизге» деген къаргъыш.

Эрттерекде жашагъан эллилерибизни юсюнден да кёп таурухла жюрюйдюле.  Чамы тауусула билмеген, къартлыгъында да ушакъ оюнун къоймагъан, мени къарт аппамы атасыны къарындашы – Улбашланы Хамай… Самаркъаучу, оюнчу, хар сёзю халкъны быдырындан тутдуруп кюлдюрюучю, Мокъаланы Кокай... Ауузундан ариу сёз, алгъыш кетмеген, сёлешгенинде нарт сёзле бла сёлешген Аппайланы Амин… Битеу жашауларын устазлыкъда ётдюргенле, сейир, аламат таурух айтмагъанлай, кюнлерин оздурмагъанла, Узеланы Илияс бла Аппайланы Мустафа… Барысы да жаннет ахлулары болсунла!

Мажюсюлюк заман бла Тейриге табыныу

 Хар халкъ да, хар миллет да, Аллахны бирлигине шагъат этген тюрлю - тюрлю ийманлагъа жыйылгъынчы, мажюсюлюк дунияда жашагъанды. Табийгъатны халларын ангылаялмай, тюрлениуюн ангылаталмай, аны хар шартына биришер, кёбюсюнде экишер – ючюшер ие къурап, ол иелеге табыннганды. Сёз ючюн, отну алсакъ, аны атасы Татай (От Атай), анасы уа – Тепена. Дунияны анасы – Умай бийче. Тюш анасы – Чомпараш. Жерни да болгъандыла иелери: Жер Атасы Даулет бла Жер Анасы Дауче. Алай, бир-бир айтыулада Жер Кюн – Тейри бла Ай – Анадан жаратылгъанды деп да барды. Бек сейир, бюгюн да халкъны аузундан кетмеген тейриледен бири уа Уу Атасы Апсаты. Кийик жаныуарланы, уучулукъну иеси.

Халкъ айтыулада адам сыфатлы, къолунда алтын хыжысы бла узун, алтын сакъаллы, мазаллы къарт. Апсаты таулада неда бир терен агъач ичинде турады, уучулагъа керекли кийиклени кеси береди, хатасы азгъан уучуну уа бир азапха жолукъдурмай къоймайды. Апсатыны юсюнден мен биринчи «Бийнёгер» деген эски халкъ жырда эшитгенме. Къызы Байдыматны юсюнден да ол жырда эшитгенме. Апсатыны Байдыматдан сора да бардыла къызлары: Жансюер, Мёлехан, Гошала, Гамалар, Жумарукъ. Ала адам улуларын сюйгендиле, алай ол сюймеклик ол жашлагъа палахдан башха зат бермегенди. Атыл, Гамалбай, Тугулбай, Дыгылмай, Ындырбай – Апсатыны жашларыны атлары. Юй бийчесини аты уа тюрлю – тюрлю болгъанды. Бирде анга Амма-Чокка дегендиле, бирде Акъ Марал, бирде уа – Агъач Къатын.

Бюгюн да эшитебиз таматала, жолгъа чыкъгъанда, «Ай, Хызыр-Илияс, сен болуш!» деген тилеклерин. Бу айтханлары уа не болур деп излегенимде, Джуртубайланы Махтиде тапханма: Илияс, жолоучулагъа болушхан мажюсю тейри болгъанын. Айтыулада – ол кёк Иесиди. Хызыр да – жолоучулагъа болушхан мажюсю Тейрини аты. Адамла эки тейрини атын бир этип, Хызыр – Илияс деп къойгъандыла. Мажюсюлюк заманлада халкъ ичинде тюрлю – тюрлю ырысла а эркин жюрюгендиле. Ырысха ийнаннган а – мажюсюлюкдю. Ислам динде ырысха эс бургъан – гюняхды. Аллай затла жюрюгенликге, буруннгуда Тейри – аламны – дунияны, адам улусун да жаратхан бир Аллахха саналгъанды. Бюгюнлюкде да Тейри Уллу Аллахны токъсан тогъуз  атларындан бирине саналады.

Халкъ бузулгъанды, деп бюгюн кёпле айтыргъа сюедиле. Мени сартын а, дуния тюрленнгенди ансы, халкъыбыз а тургъаныча сыйлылай турады. Алан халкъыбыз! Малкъар халкъыбыз!