Адабиятыбызны суратлау къурамын энчилеген шартла

Халкъыбызны адабиятын тинтиу бла кюрешген жаш алимлерибизден бири Болатланы Асиятды. Университетни да жетишимли бошап, ол кесин илмугъа берип, кандидат диссертациясын да къоруулагъанды. Ол Гуманитар тинтиулени институтунда ишлейди.

Аслам эс ол миллетибизни проза байлыгъын къурау бла кюрешген жазыучулары Толгъурланы Зейтунну, Тёппеланы Алимни эм Шауаланы Хасанны чыгъармаларыны энчиликлерин ачыкълаугъа бёлгенди. Асият энчи эс аланы прозаларыны суратлау къурамын энчилеген шартлагъа бёледи. Жаш алимни оюмлары бла сизни да ашгъырей этерге сюебиз.

  « Жыйырманчы ёмюрню ахырында малкъар адабиятда повесть бла роман жанрланы айныулары къыстау барады. Кенг кёрюмдюлю проза чыгъармаланы жарашдырыу иш миллет жазыучуладан тарых сезимлерини ёсюуюн излегенди. Белгиленнген жыйырмажыллыкъда Тёппеланы А.,Толгъурланы З., Шауаланы Х. чыгъармачылыкълары тарых ангыламны кенгертгендиле, миллет адабиятны иги да жангыртхандыла. Малкъар жазыучула, озгъан заманны болумларына багъа биче, жашау кертиликни бузмай, тарыхыбызны магъаналы кезиулерини бушуулугъун тюз кёзден суратларгъа итиннгендиле. Суратлау сыфатны бла инсан къылыкъны халкъны къадары бла къысха байламлыкъда ачыкълагъанлары да аланы къара сёз бла жазылгъан чыгъармаларыны къыйматлы шартларыды. Миллет авторла баш жигитлерини ич дунияларын, къылыкъ энчиликлерин айныу халда кёргюзтгенлери да суратлау жаны бла уллу жетишимлеринден бириди.

Айтханыбызча, 1980-чи жыллада малкъар жазыучуланы эстетика излемлери миллет прозаны жангыртыу жорукъгъа бойсунадыла. Жамауат жашауда бла тарыхда эсленнген магъаналы сорууланы къозгъап, аланы энчи суратлау белгилени болушлукълары бла ачыкъларгъа итинедиле. Бу кезиуде миллет адабиятда мифологиягъа, суратлау шартлылыкъгъа келишген чыгъармаланы тизмеси иги да кенгергенин чертирчады. Ол жазыу ызны келечилери жашау чюйреликлени жашырын халда, айырмалы тенглешдириулени болушлукълары бла суратлаугъа женгдиредиле. «1980–90 жыллада малкъар адабиятны эсин кесине бургъан темала кёп тюрлю эдиле. Инсан бла табийгъат, социально-саясат жашау, инсан бла уруш, къыраллыкъ дегенча. Бютюнда инсан бла къыраллыкъ неда халкъ бла къыраллыкъ саясат – была бюгюнледе къайсы миллет жазыучугъа да жууап излетедиле» Аланы санында Толгъурланы Зейтунну  сагъыныргъа тийишлиди.

Толгъур улу ёз чыгъармачылыгъында инсан къылыкъланы тюрлюлерин айырып, аланы психология энчиликлерин тынгылы ачыкъларгъа итинеди. Жамауат чюйреликлени ачыкълау аны прозасыны къыйматлы шартыды. Жазыучу философия оюмларына бир талай магъананы жыйышдырып, кенг эпикалы чыгъармаларында бир ненча суратлау ызны белгилерге ёчдю.

Толгъурланы Зейтунну суратлау хазнасын энчилеген белгиле, метафора тенглешдириуле, кёп магъаналы сыфатла, жашырын сёзле кёпдюле. Аны жазыу ызыны энчилиги, бек биринчиден, белгиледе жашырылгъан мифологияды. Авторну философия фикири адам улуну бушуулу къадарын ачыкълаугъа бойсунады. Аны магъанасы адамны акъыл-эс кючюне ийнаныулукъдады, тюзлюкню хорларына ишексизлигиндеди. Аллай ниет соруулагъа фахмулу жазыучуну «Кёк гелеу» деген романы жораланнганды.

Сагъынылгъан чыгъармада тарых темадан сора да, Толгъур улуну энчи эстетика къарамы ачыкъ кёрюнеди. Мында мистика бла керти жашауну бир бирге чалышханлары эсленеди. Аллай сейирсиндириулю суратла, бирде ангылашыныусуз, экили болсала да, керти жашауну жашырын магъанада кёргюзтедиле. Романны бу тюрлю бёлюмлери жазыучуну суратлау муратын жалчытыргъа себеплик этген амалладыла. Алай бла, чыгьарманы хапарлау ызында керти жашаудан алыннган болумланы ачыкълау бла бирге мифология сюжетле да тири хайырланыладыла.Романда «экидуниялыкъ» (двоемирие) тынгылы ачыкъланады.

Адамны бу дунияда жашауу бла къысха байламлыкъда чыгъармада жаныуарланы дуниялары суратланады. Ала бла да чекленмей, жазыучу кеси ангылагъаннга кёре инсанны ниет тазалыгъы, неда такъырлыгъы ючюн аны ол дуниясы къалай боллугъун белгилейди. Малкъар прозачы заманны чюйреликлерин кёз туурагъа чыгьарады.

Къыраллыкъ низамны аз санлы халкъны неда бир инсанны къадарларына къатылыуу къаллай бушуулу болумлагъа келтиргенин белгилейди.Жазыучу энчи таулу юйюрде эсленнген келишимсизликни ачыкълау бла бирге халкъны тарыхында жарсыулу болумланы да суратларгъа жетишеди. Жангы властьны экили бетин автор энчи суратлау белгиледе кёргюзтеди. Аллай тенглешдириу белгини орунунда кёк гелеу бериледи. Бу сыфатны терен философия магъанасы романны хапарлауунда аз-аздан ангылашыныулу бола барады. Ол ханс адамлагъа, жаныуарлагъа да бирча къоркъуулуду. Аны кюйсюзлюгю алдаулу ариулугъундады.

Толгъур улу кёк гелеуню жашырын илишанларын былай суратлайды: «Сырт бети ариу гелеудю. Эрттенлик аязда… сюзюле, саркъа тургъан. Ол заманда гелеу бютюн учхалауукъ болады. Ёрге баргъанны, энишге келгенни да онгун къурутуп. Ариу кырдыкды – ышаныргъа уа керек тюйюлдю. Сыртындан тийип, неда тёнгереп кетип, кёплени эшиклери жабылгъанды. Къачан жыгъарын билмезсе». Бу хансны кюйсюзлюгюн Айшат бла жашы кеси юслеринде сынагьандыла.

Кёк гелеуню хатасындан Алакёз да жоюлургъа аздан къалгъанды, бёрю жыйындан къутхарылыргъа кюрешгенинде. Гелеу Алакёзню сюйгенхансы эди. Ол анга узакъдан къарап кёп кере сукъланнганды. Алай, сюрюуюн бери келтирсе, сокъуранмай къалмагъанды. Кёк гелеуню юсюнде Гажай бёрю бла сермешгенинде, ажир ол жашау дерсни иги ангылагъан эди. Жаныуарла, адамла да бу хансдан болушлукъну бош сакълайдыла, аны жууаш кёрюннген ариулугъу керти да кюйсюздю.

Терс атлам этгенинглей, сыртынгдан тийип, желкенги сындырырса. Неда билмегенлей жардан ауарса. Кёк гелеуню тенглешдириу-жыйышдырыулу сыфатында Толгъур улу инсаннга идеологиядан келген къоркъуулукъну, халкъыбыз андан сынагъан артыкълыкъны белгилейди. Бу алдаулу хансха ушаш, ол замандагъы къыраллыкъ низам, ачыкъ, таза ниет бла къаргъана, тенглик, битеудуния эркинлик дегенча огъурлу сезимлеге чакъыра, кесинде жашыргъан къатылыкъны, зорлукъну да кёпге созмай сынатханды.

Совет власть буруннгу адет-тёрелени, жашау турмушну да сокъураныусуз ойгъанды, тарыхны барыуун бузуп, кёплени къадарларын насыпсыз этгенди. Бузлагъан гелеуге ушаш, коммунист идеология кесини «сууукълугъун» ийнандырыулу чакъырыулада жашырып, сездирмей тургъанды.

Властьны экили халын жазыучу бу сёзлеринде ачыкълайды: «бирлеге – буз дуппур, башхалагъа – кёпчек» [152:120]. Жамауатны бир къаууму жангы жашаугъа келишалмагъанын, бирлери уа анга кеслерин тап жарашдыра билгенлерин автор былай кёргюзтеди: «жашаугъа къабыргъасын жарашдыра билген», «аягъын тап салып, тап ала билгеннге андан огъурлу кырдыкны ким табар». Романда аллай сыфатланы юлгюлери Чиппо бла Хамалайды. Ханафийча зулмучулагъа чексиз эркинлик берип, аланы къоллары бла кесини бегимине жамауатны бойсундурургъа сюйген идеология алгъадан окъуна кесине кебин бичгенди деген оюмну ангылатады автор. Аны мыртазакълары да артыкъ онгарыкъла тюйюлдюле. «Хар ким да жашагъанына кёре ёле болур», - дейди жазыучу. Авторну бу сёзлерини насийхат магъанасы уллуду».

Къасымланы Аминат хазырлагъанды.
Поделиться: