Тамырларыбызгъа къайтырбызмы?..

Сагъыш этейик: нек азайып барадыла тау элледе ийнеклери болгъан юйле?  Бирле: «Ийнек тутамыды, тутмаймыды, ол хар адамны энчи ишиди», – дерге да болурла. Сёзсюз, ийнек тутхан угъай да, жашаргъа бла жашамазгъа окъуна кюн сайын кесибиз оноу этебиз. Къалай жашаргъа да алай. Сюйсек, халал болабыз, жинибиз тутхан кюн а – огъурсуз. Алай ийнек бла тау эллени къадарлары тюзюнлей байламлыды. Тау элле уа миллетни мурдорудула.

Ахматланы Назир хажи бир жол: «Бир элге жумушла бла барама да, анда уа танышымы бахчасын кырдык басып. Чалыргъа умут этип, жашына: «Чалгъы къайдады?» – дейме. Ол а билмей эди. Аны къой, тамата класслада окъугъан жаш ёмюрюнде къолунда бир кере да чалгъы тутмагъанды. Бек жарсыгъан эдим ол кюн. Жерчилик, малчылыкъ тутады адамланы элде, ала да болмасала, эллерибизден адамла кетселе, бизни тамблагъы къадарыбызны билген къыйын тюйюлдю. Жутулуп кетерикбиз башха халкъланы ичинде».

Бир жыл мындан алгъа тыш къыралдан келген туристле бла Огъары Малкъаргъа барама. Ала кафелеге, ресторанлагъа бармай, таулу юйде ауузланыргъа сюйгенлерин айтадыла. Табыладыла аш-суу хазырларыкъ огъурлу адамла. Алагъа ол тыш адамла кёп соруула берген эдиле.

Юйлери тюз тауну къатында болгъаны себепли: «Бу ариу кырдыкны чала болурсуз?» – деп сорадыла. Аппа уа: «Да мен къарт болгъанма, жашла уа тюзден келтирип къоядыла биченни. Сатып аладыла, тынчха юйреннгендиле», – деп жууаплайды. Ызы бла къаралынмагъан, адам аягъы басмагъан таулада бичен талаланы тюрлю-тюрлю чырпы терекле  басып баргъанларына жарсыйды. Алгъын чалырдан алгъа таланы тазалап болгъандыла. Энди уа тазалау, чалыу да жокъ…

Яникой элни иймамы Элеккуланы Хасан да таулуланы жер бла байламлыкълары къарыусуздан къарыусуз бола баргъанына бек жарсыгъанды. Ол къолундан келгенича болумну тюрлендириге кюрешеди, жыл сайын терек бахчаларына иги къарагъанланы араларында эришиу этип, алчылагъа саугъала береди. 

Огъары Малкъарда бек хурметли адам Цийкъанланы Мухадин хажи бир ушагъыбызда былай айтхан эди: «Биз Азиядан бери къайтханда, тюзде бизге жерле бере эдиле. Алай ол заманда халкъны акъсакъаллары: «Кесибизни эллерибизге къайтырыкъбыз», – деп, къаты болгъан эдиле.  Ала биле эдиле: бизни саныбыз бла  бир кесек энчирек жашау этерге керекбиз. Шёндюге дери таула сакълагъандыла бизни жутулуудан».

 Бусагъатда да, туризм не къаты айныса да, Мухадин хажи миллет шартланы сакъларгъа керекди деп, оюму алайды. Сёз ючюн, ол тау элледе ичги сатылмазгъа, жюрюмезге керекди, дейди. Эшитирми акъылманны оюмун жаш тёлю?.. Заман кёргюзтюр.
«Миллетле къуругъаны къыйынлыкъ тюйюлдю, глобализация иги иш эте турады, биз барыбыз да бирге ушасакъ, шуёхлукъ боллукъду», – дегенле да бардыла. Алай иймам Элеккуланы Хасан битеу халкъланы да Аллах жаратханды, ала барысы да тенгдиле, дейди. «Бизге саугъагъа берилген ана тилибизни тас этерге эркинлигибиз жокъду. Адетлени–тёрелени да сакъларгъа борчлубуз», – дегенди Хасан хажи. Алай бусагъатда жашагъанла абаданланы жашауларыны юслеринден бек азды хапарлары. 

Тарыхчы эм жамауат ишчи Тетууланы Хадис Фонд да къурап, унутула тургъан кёп затланы эсибизге салгъанды,  жангыртханды. Таулу тойну баргъан ызын кёргюзтгенди, аны тынгылы билген таматаланы чакъырып. Андан сора эрттегилилени «Нарт оюнларын» бардыргъанды. Жашла чаришле эте тургъан кезиуде ыннала къаллай хычыуун лакъырда назмула тагъа эдиле! Таулула сёзге не заманда да уста болгъандыла! Хадис кёплени уятханды, алай алыкъа этиллик иш кёпдю. Аладан бири: акъсакъалла тау эллени сакълар эм айнытыр амалланы сюзерге керекдиле. Эллени къарыусуздан къарыусуз бола баргъанлары жаланда Россейде болгъан иш тюйюлдю, ол тыш къыраллада да эсленеди. Аны тохтатыр ючюн, эллени алгъын даражаларына кётюрюр ючюн къуралгъан къырал программаланы бардырыу себеплик этгенине баямды.

Кичибалыкъ Гочаланы Харуннга жетмиш тёрт жыл болады, алай ол алты ийнек бла жыйырма къой тутады. «Бизни ийнеклерибизни ашлары биченди,сютлери да, анга кёре, татыулуду. Абхазия майданда келирибизни сакълап турадыла, бишлагъыбызны, къаймагъыбызны да терк окъуна сатып, юйге тебирейбиз», – дегенди Харун. Алай аппа элден кетип узакъда сом-шай ишлегенле да кёп болгъанларын айтханды. Не этсинле? Ол да амалсыздан этилген иш, бир инсан да сюйюп ариу, жылы юйюнден чыгъып кетмейди. Алай  хар зат асыры багъадан, сабийле ёсдюргенле узакълада ишлерге кетедиле.  

Белгили журналист  Османланы Хыйса былай айтханды: «Мени ата юйюмде Герпегежде юч-тёрт ийнек тутуучу эдик. Ийнек болгъан жерде берекет да болады. Бусагъатда Акъ-Сууда жашайма. Мал кютерге адам табылмайды, мени уа бир ийнегим барды. Амалсыздан агъачха къыстайма, ол а бир-бирде эки-юч кюнден келеди. Кюн сайын сауулмагъан ийнекни сютю уа таркъайып къалады. Акъ-Сууну тёгерегинде битеу юйле ишлеп барадыла, суу боюнун да ашханала алгъандыла. Ийнекле бирде шахаргъа ычхынып къаладыла, аны ючюн а иесине тазир тёлерге тюшеди. Хау, ийнек игиди, алай аш багъа, кютер жер жокъ…аны хатасындан адамла малларын сатып барадыла. Тюкен сютге, жаугъа, бишлакъгъа кёче барабыз».  

Италияда, Грецияда, Швейцарияда – бизни жерибизге ушагъан жерледе – малчылыкъ айныпды. Аланы бишлакъларын, жауларын битеу дуния сатып алады. Таулуланы бишлакъларын да бек излейдиле, багъалайдыла, алай арт заманда пепсин бла ол бузулгъанды. Тёредеча, мая бла этилгенни сюедиле оруслу, таулу алыучула да. 
Кичибалыкъ жашагъан Сотталаны Расул жаш адамла бирлешип, гитче фермала къурагъанларын билдиргенди. Малчылыкъ сакъланыргъа керекди. Ол къуруса, бизни миллет жашауубузну бир бети жокъ боллукъду.