Энтта да бир тукъумну къадары

Малкъарны бек сыйлы тукъумларындан бири Сюйюнчларыдыла. Революция дунияны экиге бёлгюнчю, ала Бызынгыны жангыз бийлери эдиле. Кеслери да эллиле бла ариу жашагъандыла. Къыйынлыкъны алагъа сынатмагъандыла. Керек кюнде уа, къалкъан болуп, жерлешлерин сакълагъандыла.

Аланы таныгъан, кеси кёзю бла кёрген бызынгылы айтхан эди: «Сюйюнчлары сау къадарда элибиз къыйынлыкъ сынамагъанды», - деп. Кёп жылладан сора да сау тукъумну юсюнден аллай иги сёзге жетгеннге багъа бармыды?

Къачан, къалай, кимден жайылгъан болур бу тукъум Малкъарда? Аны юсюнден быллай таурух жюрюйдю.

Чингисханны туудугъу Боракъхан болгъанды. Аны жашы Гылымхан. Андан а Алтуд тууады. Ала Алтын Ордада жашагъандыла эм анда ёлгендиле. Алтудханны уланы уа Къандауур Кавказгъа келип, айлана-жюрюй кетип, Бызынгыда тохтайды. Анда, баям, жанына къоркъуу тюшюп, къачып иш келген болур эди ансы, ханны жашы уллу шахарланы, анда женгил ашауун къоюп, узакъ, тыгъырыкъ жерге кетип, къаяла ичине кирип, орналмаз эди. Огъары ханлыкъдан эсе жашау эркинликними сайлагъан болур эди?

Къалай-алай болгъан эсе да, Къандауур Бызынгыда жашап тебирейди. Мынга анда жаш тууады, Алхаз атайдыла. Андан туугъаннга уа - Мырзакъул.

Былайда бир затчыкъгъа эс бурургъа керекди. Башында алты адамны санадыкъ. Аладан ючюсюню атлары хан деген сёз бла бошаладыла. Ханла болгъандыла да андан.

Бирсилерини уа ол заманда мында жюрюген эр атладыла. Мырзакъулну жашы уа батыр Бахсанукъ болгъанды. Халкъ да, аны жигитлигине хурмет эте, Темир Бахсанукъ дегенди. Бу адамдан а атлары битеу Россейге айтылгъан Сюйюнчлары бла Орусбийлары жайылгъандыла.

Бахсанукъну жашлары: Сюйюнч бла Ёрюзбий да Бызынгыда жашагъандыла. Россей Кавказны бийлегенден сора, орус деген ат жашауубузгъа кенг сингип тебирегенде, айтылгъанды Ёрюзбийге Орусбий деп да. Тукъумну буруннгу аты да Ёрюзбийларыды. Бюгюнлюкде да бу тукъум къурагъан Огъары Бахсанны адамы Ёрюзбийлары дейдиле Орусбийлагъа. Бизни тилибизде уа бу сёз Ёрюзбий деген, бийик бий деген магъананы тутады.

Сюйюнчню юсюнден айтханда уа, аны Бийнёгер, Амирхан, Загъашток деген жашлары, Мёлёшебийче, Айша деп да къызлары болгъандыла. Бийнёгерни жашы Магометге уа эки жаш Къасболат бла Келемет тууадыла. Къасболатны жангызы Асланны юй бийчеси Шаханланы къыз эди. Ала да тёрт къыз - Фатимат, Мукъминат, Басият, Саният къоллу боладыла. Къызла бирер тукъумгъа барып жашагъандыла. Келеметни жангыз жашы уа Александр эди. Анга уа Чёпе бла Асланбек деп эки улан туугъандыла. Бу экиси да сабийли, туудукълу болгъандыла.

Амирханны жашы Бекмырза эди. Аны уланы уа Чомак. Андан а Къазий жаратылады. Аны уа алты жашы болгъанды: Мусса, Къайсын, Омар, Магомет, Тенгиз, Хабла.

Муссаны къатыны Кючюкланы къыз эди. Аланы алты сабийлери болады: Хажибий, Солтанбий, Хасанбий, Ханбий, Махаметгерий, Абий. Аладан экисини юйдегиси болгъанды. Хажбийни къатыны Бийланы къызлары эди. Алагъа юч къыз тууады: Мариям, Аминат, Лиза.

Ханбийни юй бийчеси уа Шакъманланы Жан эди. Аланы уа Солтан бла Айдемир деп эки жашлары, Лейла бла Майруз деп да эки къызлары бар эди.

Махаметгерий революциядан сора Тюркге кёчюп, кетген эди. Тютюн, чындай фабрикалары болгъанды.

Къазий улу Къайсынны уа Мырзакъул, Хызыр деп эки жашы бла Абидат, Халимат, Фатимат деп да юч къызы болгъанды. Къайсын аты айтылгъан киши эди. Кёп жылланы Бызынгыгъа старшиналыкъ этгенди. Ишин тынгылы бардыргъаны ючюн, элден, жамауатдан анга тарыгъыу болмагъаны да эсге алынып, 1842 жылда патчахны буйругъу бла анга кюмюш майдал бериледи. Он жылдан а алтын майдал да.

Къайсынны гитчеси Омар эди. Ол 1869 жылда Тюркге кёчюп кетгенди. Аны бир жашы бар эди - Къаншаубий. Андан а Алий туугъанды. Къазийни тёртюнчю жашы Магометди. Ол да Тюркге кёчюп кетгенди. Аны Исмайыл, Хажи-Мырза, Хажи-Осман деп да жашлары бар эдиле. Исмайыл революцияны аллында Бызынгыны эфендиси эди. Холамлыла бла бызынгычыла къазыкъ уруш этгенлеринде, бу адам орталарына зикир айтып кирген эди да, адамла андан ары тюйюшмей, айырылып кетген эдиле.

Жер къытлыкъны хатасындан, эки къоншу элни адамлары бир бирлери бла уруш-тюйюш этгенлерине асыры жюреги къыйналгъандан, бу Тюркге кетип, анда жер алады. Эгечинден туугъан Къубадийланы Хасан бла къайтып келеди да, бир къауум жууугъун ары кёчюрюрге хазырлайды.

Алайлай революция башланады. Аны хатасындан Исмайылгъа терк окъуна ызына къайтыргъа тюшеди. Андан сора ол бу жанына келмегенди.

Къазийни жашларындан гитчеси Тенгиз эди. Бу адамны юсюнден бираз кёбюрек айтыргъа тийишли сунабыз. Mалкъар ауузунда Абайланы Гергъокъча, Бахсан ауузунда Исмайылча, Тенгиз да Бызынгыны аллай сыйлы адамы эди. Ол 1824 жылда туугъанды, узакъ ёмюр жашап ауушханды.

Тенгиз уллу санлы адам эди. Аны биринчи кере кёргенинде немисли жолоучу Мерцбахер былай айтханды: «Аны ёсюмю жети фут барды», - деп. Ол а эки метр бла он сантиметрден артыкъды.

- Буруну уа аллай уллуду, аны къатында битеу Европа сейир этген Амесни, Кондени, Шиллерни уллу бурунлары анга баш ура келирге керек эдиле, - деп.

Тенгиз Бийланы къызларын алгъан эди. Баш иеси бла тенглешдиргенде, ол алашаракъ кёрюне эди. Кесини уа аллай чачы болгъанды, къыйырын жерге жетдирмез муратда, ундурукъгъа сюелгенлей тарагъанды.

Алада юч жаш - Къумукъ, Далхат, Маштай, эки къыз - Шахрий бла Нашхо болгъандыла. Сюйюнч улуну да башха къатынындан да Къубадий, Айша деген сабийлери бар эдиле. «Ат чариш этген арбаз» деп таулулада иги да, уллу да арбазлагъа айтылгъанды. Халкъ тёшегинден тургъунчу башха жумушларын санамасакъ да, Нашхо аны сыйпап чыкъгъанды.

Къызла Барисбийладан эки къарындашха – Хажисмайыл бла Хамитге - баргъан эдиле. Юйюрлю болуп жашап тургъандыла.

Хажи-Исмайылны биринчи къатыны Дюгерден Къубадийланы къызлары эди. Ол тёрт сабий табып, бешинчисин тапхан кезиуде ажымлы ёлюп къалады. Аны жыллыгъы озгъандан сора Хажи-Исмайыл, гитче къарындашына Тенгизни къызын тилей, Бызынгыгъа келеди. Ол а былай жууаплайды: «Биз къарындашынгы танымайбыз. Сени уа иги билебиз. Беш да тау элде дебери жюрюген адамса. Алсанг, санга берликбиз, къарындашынга уа - угъай!»

Алай бла Барисбий улу, къарындашына тилей барып, къызны кесине алып келеди. Бу ишни дагъыда бир сейир жаны да барды. Хажи-Исмайыл юйдегили болгъунчу, Тенгизни арбазында бир болгъанды. Ол анда бешикде сабийни да тебиретгенди. Бюгюнлюкде уа аны юйюне келтиреди.

Шахрий а уста къобузчу да болгъанды. Аны тартыуларына тынгылагъанла: «Бу къыз къобузну сёлешдирген этеди», - дегендиле. Артдаракъда Хажи-Исмайыл, къалай-алай этген эсе да, къайын къызын гитче къарындашына алгъанды.

Тенгизни жашларыны юсюнден айтханда, Къубадийден хапарыбыз жокъду, алай Къумукъ орта бойлу адам эди. Биринчи дуния урушха да къатышханды. «Жигитликни майдалы» эм тёртюнчю даражалы «Георгийни жору» бла да саугъаланнганды. Власть келгенден сора уа, юйдегили болургъа унамагъанды. «Артда, алда болса да тутарыкъдыла. Биреуню къызын алып насыпсыз этерге сюймейме», - деп къойгъанды. Айтханыча, репрессиягъа тюшюп, тутулуп кетип, артха къайтмагъанды.

Къумукъну гитчеси Далхатны юй бийчеси Шакъманланы Кесам эди. Аланы жашлары Муслим, къызлары уа Фатия бла Жансуратдыла. Бу къызланы кёргенле да аланы ариулукъларына сейир этмей къоймагъандыла. Баргъан жерлеринде кёз тиймей къайтмагъандыла. Жашы Муслим юйюрю бла Къыргъызстанда къалгъан эди.

Къазийни юйюнде бек гитчеси Хабла эди да, ол Кючюкланы Алийге эрге барады. Аны да сабийлери, туудукълары кёпдюле.

Энтта да Сюйюнчге бир къайтайыкъ Аны гитче жашы Загъоштокну Сафар-Алий, Жанбора деп эки уланы болады. Сафар-Алийни жашы, бир къызы бар эди - Бере-Ханум. Андан Сюйюнч урлукъ жайылмады. Жанбораны уа Хажикъыз-Бийче, Феле-Ханум деп эки къызы, Алиймырза деп да жашы болады. Эгечлени таматалары Абайлагъа эрге чыгъады. Алиймырза да, заманы жетгенде, юйдегили болады. Къасай бла Мусса деп анга эки улан да тууадыла. Гитчеси Мусосну юйдегиси болмагъанды. Къасайны жашы жокъ эди. Къызлары Дауумхан бла Хадижа башха тукъумлагъа сабийле ёсдюрдюле.

Алайды да, бу тукъумну кёп ахшы адамларыны атларын сагъындыкъ. Къара жазыу кёплерин жутду, къалгъанларын а къадар туугъан жерлеринден узакълагъа чачды.