Рузламаны алышыныулары

Орта ёмюрледе жашагъан перслы алим-энциклопедист Бирунини айтханына кёре, бек эртте заманлада арап­лыла, малчылыкъ бла кюрешип, кюнлени Ай бла бай­ламлы жарашдырылгъан рузламагъа кёре санагъандыла. Байдаланы Муссаны ол жаны бла тинтиулеринде сейир шартлары бла окъуучуларыбызны андан ары шагъырейлендире, буруннгу муслийман рузламаны кезиулерини юсюнден материалны хазырлагъанбыз.

Ай бла байламлы хазырланнган рузламаны жылы уа, алда айтханыбызча, Кюн бла байламлы жарашдырылгъан рузламаны жылындан бираз къысхаракъ эди. Аны хатасындан араплыланы Меккагъа хаж къылыргъа барыулары хар жолдан жылны башха кезиулерине тюшюп тургъанды. Ол а адамлагъа тап тюй­юл эди. Ала бир-бирледе ол тёрели жолоучулукъларына тебирегинчи, жемишлени бла кёгетлени жыйып бошаргъа, сатлыкъ затланы сатыугъа хазырларгъа жетишалмай эди­ле. Аны себепли алагъа Меккагъа хаж къылыргъа барыуну бир шарт болжалы тохташдырылса иги эди.

«Ол себепден араплыла, - дейди андан ары Бируни, - алагъа къоншуда жашагъан чюйютлюледен юйренип, кезиуден кезиуге жылгъа онючюнчю айны къошуп тебирегендиле эмда алай бла рузламаны айларын жылны табийгъат кезиулери бла келишдирип тургъандыла. Ол рузлама Мухаммат файгъамбар Меккадан Мединагъа кёчерден алда, эки жюз жылны ичинде жюрютюлгенди».

Жылгъа артыкъ айны къошуугъа араплыла «наси» дегендиле. Ол «айям ан-наси» деген сёзден къуралгъанды. Араплыла бек эртте заманлада окъуна, Айны бла Кюнню бир бирлери бла байламлы болгъанларын билип, аланы кёкде баргъан кезиулерин тюз келишдирип турургъа да юйреннгендиле.

Анга кёре, алада Ай эм Кюн бла байламлы жарашдырылгъан рузлама да къуралгъанды. Аллай рузламаны араплыла жаланда хиджрагъа дери эки жюз жылны ичин­де хайырланып тургъандыла. Белгили болгъаныча, ала­да айланы атлары эки кере тохташдырылгъандыла. Ма аланы Бируни «Канон Масуда» деген китабында келтирген эски атлары: аль-Мутамир, Наджир, Ханван, Суван, Хантам, Забба, аль-Асамм, Адилб, Нафик, Вагил, Хува. Биз былайда аланы жаланда биринчи экисини магъаналарын кёчюрейик: аль-Мутамир – къадарны буйругъуна бой салгъан. Наджир деген ат а «наджр» (бек къызыу) деген сёзден къуралгъанды эмда жылны шарт табийгъат кезиуюн кёргюзтеди.

Ай бла жарашдырылгъан рузламаны жылы Кюн бла байламлы жарашдырылгъан рузламаны жылындан 11 суткагъа къысхады. Аны себепли, дагъыда къайтарып айтайыкъ, Ай бла байламлы жарашдырылгъан рузлама жылны табийгъат кезиулери бла тюз келишип турур ючюн, анга кезиуден - кезиуге 13-чю айны къошаргъа керек болады. Ал заманда аллай къошакъла кеслери алларына этилип тургъандыла. Артда уа ол 13-чю ай Меккада уллу ярмарканы кезиуюнде къууанчлы халда къошулуп башлагъанды. Нек дегенде, аны юсюнден битеу халкъгъа билдирирге керек эди. 13-чю айгъа аны аллындагъы айны аты аталгъанды. Бируни айтханнга кёре, ол атла рузламаны битеу айлары озгъандан сора, бири бирини ызындан кезиу-кезиу (19-жыллыкъ циклгъа тийишлиликде) салынып тургъандыла. Алай бла 19 жылны ичинде рузламагъа 7 артыкъ ай къошаргъа тюшгенди. Артыкъ айланы Кюн бла байламлы жарашдырылгъан рузламаны жылыны белгили айлары бла келишиулерин сакъларча, алай къошуп тургъандыла.

Бируни андан ары муну жазгъанды: «Файгъамбар, адамланы алларында ууаз бере, былай айтханды: «Ёмюр бла заман бир айланып чыкъгъандыла да, хар зат Аллах кёкню бла жерни жаратхан замандача болуп къалгъанды». Ол аны бла айла кеслерини жерлерине къайтхандыла дерге сюйгенди. Андан сора жылгъа къошакъ этиу тыйылгъанды эм арталда къалгъанды». Алай бла муслийман рузламаны жылында 354 кюн барды. Алай ол тукъум жыл 12 синод айдан къысхады. Аны себепли, айны биринчи кюнюн тюрлендирмей сакълар ючюн, жылны ахыр айында, Зу-л-Хиджада, кезиуден-кезиуге 30-чу кюн къошакъ этиледи. «Тюрк циклда» аллай къошакъ сегиз жылны ичинде юч кере этиледи. Былай алып къарагъанда, ол 354.36706 х 7 = 2834, 9365 = 2835 кюн болады.

Муслийман рузламаны жылы (къошулмагъаны - 354 кюн, къошулгъаны - 355 кюн) 365 кюнден къуралады. Ол а Кюн рузламада жылдан 11 кюн чакълыгъа къысхады.

Жыл санауланы эндиги жорукъгъа кёчюрюуню юсюнден

Орта Азия бла Кавказны ислам динни тутхан кёп халкълары Россейге къошулгъунчу, белгилисича, кюнлени муслийман рузламагъа кёре санагъандыла. Алай санау Жууукъ эм Орта Востокну бир къауум къыралларында бусагъатда да хайырланылады. Аны себепли, ол нени мурдорунда къуралгъанына тюшюнюп, муслийман рузламаны кюнлерин бизни жыл санауубузгъа кёчюре билиуню хатасы жокъду.

Муслийман рузламаны заманы бла байламлы былай эсгертирге боллукъду: Мухамматны Меккадан Мединагъа кёчую (хиджра - «жер алышындырыуу») эки ыйыкъ баргъанды: сафар айны 24-де Мухаммат Меккадан жолгъа атланнганды эм биринчи рабини 9-да Мединагъа жетгенди; ол 622 жылда сентябрьге тюшеди. Ай (ол заманда Ай-Кюн) рузламагъа кёре, Му- харрамны 1-чи кюню 622 жылда 16-чы июлгъа (байрым кюннге), тюзюрек айтсагъ а, 15-чи июлдан 16-чы июлну кечесине тюшгенди. Муслийман Ай рузламагъа кёре, Ай хиджраны жылларын санау да андан башланнганды.

 Бизни жыл санауубузда 1990 жыл Ай хиджраны 1410-1411 жылына тенг болады, аны себепли хиджраны 1411 жылы 1990 жылда 24 июльда башланнганды.

Римни папасы Григорий ХШ-ню башламчылыгъы бла 1582 жылда жангыртылгъан рузлама жорукъгъа григориан неда «жангы амал» деген ат аталгъанды.

Бара-бара, къыралланы кёп къалмай барысы да заманны санауну битеу халкъла хайырланнган жангы амалын алгъандыла. Бизни къыралыбызда григориан рузла­ма Уллу Октябрь революциядан сора 1918 жылда 1 февральда чыкъгъан Декретге тийишлиликде къабыл этилгенди. Бюгюн биз хайырланнган григориан рузлама бек тюз болгъаны бла айырмалыды.