Рузламаланы тарыхларында сейир шартла

Кюнню бла кечени, жылны кезиулерини да дайым алышынып турууларын, кёкде айны тюрлене туруучусун да кёрюп, адамла эрттеден бери заманны эсебин жюрютюуню амалларын излегендиле. Алай бла аз-аздан биринчи рузламала къурала башлагъандыла. Кюнню чыкъгъаны бла батханы заманны тергеуню биринчи эм баш ёлчемин (кюнню, ызы бла уа сутканы) бергенди.

Жылны узунуна кёкде Кюнню тюрлениуюн эслегенден эсе, Айны тюрлениуюн эслерге тынч эди. Ол себепден адамла, рузламаны къурар ючюн, бек алгъа аны хайырланнгандыла. Айны кёкде тюрленнген кезиулери тёрт боладыла, аланы хар бирини болжалы, орта эсеп бла алсакъ, 7 сутка чакълыды. Бюгюнлюкде жюрютюлген жети кюнлю ыйыкъ да анга кёре тохташдырылгъанды.

Алгъын адамла ишлемеген солуу кюннге «ыйыкъ» дегендиле. Малкъар тилде ол бюгюнлюкде да алайлай барады. Биз анга «ыйых кюн» дейбиз. Аны ызындан баш кюн - биринчи кюн, геуюрге - экинчи кюн, бараз - ючюнчю кюн, орта - тёртюнчю кюн, байрым - бешинчи кюн, сора шабат кюн.

«Шабат» деген сёз «саббат» (шабаш) деген буруннгу чюйют сёзден къуралгъанды. Ол «солуу», «тынчлыкъ» деген магъананы тутады. Битеу бу атла Россейге Болгариядан келгендиле да, орус, беларус, украин эм башха славян тиллеге жайылгъандыла.

Айны тюрленнген кезиулерин иги билип, адамла бек алгъа заманны айла бла тергеп тургъандыла. Алай артда, жерчилик айный тебирегенде, заман уллуракъ ёлчем бла – жылла бла саналып башлагъанды. Не ючюн десенг, адамлагъа урлукъ себиуню бла тирлик жыйыуну шарт болжалларын тохташдырыргъа керек эди. Ол болжалла уа айны тюрлениу кезиулери бла угъай, жылны кезиуле­рини алышыныулары бла (башхача айтханда, Кюнню тюрлене барыуу бла) байламлы эдиле. Жерчилик бла кюрешген адамлагъа къышны, жазны, кюзню не заманда келликлерин алгъадан билирге керек эди. Ол себепден ала кюн бла байламлы жарашдырылгъан биринчи рузламаны чыгъарып башлагъандыла, алай бла заманны тергеуню бюгюннге дери жюрютюлген баш ёлчемлериндеп бири - жыл - тохташдырылгъанды.

Бир-бир муслийман къыраллада бурун заманладан къалгъан быллай адет жюрюйдю: кёкге жангы Ай чыкъгъанда, къычырып, дауур этип, адамла аны чыкъгъанып битеу халкъгъа билдиредиле. Ол адетге – жангы айны биринчи кюню башланнганын халкъгъа билдирир ючюн къычыргъаннга –  латин тилде «калео» дегендиле. Шёндю орус тилде жюрюген «календарь» деген сёз да андан къуралгъанды.

Ёмюрле оза, адамны культурасы да ёседен-ёсе баргъаны къадар, заманны тергеуню да жангыдан-жангы амаллары изленнгендиле. Алай бла жашау тарыхны башха-башха кезиулеринде адамла кёп тюрлю рузламала жарашдыргъандыла. Дунияны бирси халкъларыча, муслийман къыралланы халкълары да кеслерини энчи рузламаларын къурагъандыла. Аланы бир бирлери бюгюнлюкде да заманны ол рузламла бла тергейдиле. Аны юсюнден алгъын жыллада Байдаланы Мусса тынгылы материал жазгъанды. Аны оюмларындан, тинтиулеринден бир къаууму бла сизни да шагъырей эте турургъа кёлленнгенбиз.

Къуранны жорукъларына кёре

Заманны тергеуню шарт амаллары – биринчи рузламала кёп минг жыл мындан алгъа къуралгъандыла. Муслийман дин жайылгъынчы, араплыла жаланда Ай бла жарашдырылгъан рузламаланы угъай, Ай эм Кюн бла байламлы жарашдырылгъан рузламаланы хайырланып тургъандыла. Анга бир-бир айланы атлары шагъатлыкъ этедиле. Сёз ючюн, рамадан – къызыулукъну айы, рад жап – тирлик жыйыуну айы.

Болсада малчылыкъ бла кечине, бир жерден бир жерге кёче айланнган халкъланы жашауларында Ай энчи жерни тутханды, аны даражасы да бийик эди (ол халкъла Айгъа табынып тургъандыла). Андан сора да, малчылыкъ бла кюрешип, бир жерден бир жерге кёчюп айланнган адамланы ишлери жылны шарт кезиулери бла къаты байламлыкъны изле мегендиле. Ол себепден алагъа, жерчиликге берилип, дайым да бир жерде жашап тургъан халкълагъача, Кюн бла байламлы жарашдырылгъан рузламаны уллу кереги да жокъ эди.

VII ёмюрде, жангы муслийман дин – ислам – жайылгъанда, араплыла жангы, жаланда Ай бла байламлы жарашдырылгъан рузламаны сайлагъандыла. Аны бир жылы онеки айдан къуралгъанды. Кертиди, аллай жыл Кюн бла байламлы жарашдырылгъан рузламаны жылындан бираз къысхаракъды. Ол себепден араплыла кеслерини рузламаларына кезиуден кезиуге онючюнчю айны къошуп тургъандыла. Ол алай рузламаланы айлары жылны кезиулери бла келишип турурча этиле эди. Болсада артда ол тёреге чек салыннганды.

Къуранда айтылгъаннга кёре, жылгъа онючюнчю айны къошуу - гюняхды. Алай этгенле «Аллах унамагъан затха эркинлик бередиле».

Жылгъа онючюнчю айны къошхан тёрени 631 жылда ислам динни къурагъан Мухаммат файгъамбар (570- 632 жж.) кетергенди. Ол ёлюп, бир ненча жыл озгъандан сора, жангы халиф Омар-ибн аль-Хатаб Ай бла байламлы жарашдырылгъан рузламагъа къырал даража бергенди. Андан сора да, ол жылланы хиджрадан - Муххаммат файгъамбар Меккадан Мединагъа кёчген замандан (622 жылда июльну 16-чы кюню) - санап башларгъа оноу этгенди.

Ай бла байламлы жарашдырылгъан рузламаны тюзлюгюн Мухаммат файгъамбарны къаршы адамларындан бири - Джафар ас-Садик деген иймам былай ангылатханды: «Аллах, 360-кюнлюк жылны тохташдырып, андан кеси кёкню бла жерни жаратхан алты кюнню кетерген­ди, алай бла ол кюнле эсепге алынмайдыла».

Айхай да, аллай рузлама артыкъ онглу тюйюл эди. Алай, Бируни айтханлай, «хар ким кеси сюйгенча этеди, хар миллет кесинде болгъан затха къууанады».

Муслийман рузламаны бюгюнлюкде да араплыла, тюрклюле, ислам диннге ийнаннган индусла, дунияны бир-бир башха халкълары да хайырланадыла.