Ишлемеген тишлемейди

Зокаланы Зейтун кёп жылланы газетде урунуп тургъанды, ишден кетгенден сора да издания бла байламлыкъ жюрютгенди. Малкъар халкъны тарыхыны, аны маданият хазнасыны эм белгили адамларыны юсюнден жазгъанлай тургъанды. Бюгюн газетни сайтында аны унутула баргъан адетлерибиз бла байламлы материалын басмалайбыз.

Дуния жаратылгъанлы жерден багъалы, андан сыйлы бир зат да болмагъанды. Халкъыбыз аны къачан да иги ангылагъанды. Ол ташлы, тёшлю, узун къышлы тауда жашаргъа, бир ненча минг жылны ичинде кесин быллай къыйын табийгъатха ушатыргъа, аны жорукълары бла кечинирге юйреннгенди. Мирзеу ёсдюрюрге, сабан сюрюр амалы аз болгъаны себепли малчылыкъны сайлагъанды.

1886 жылда Санкт-Петербургда Е.Марковну «Кавказны юсюнден очеркле» деген китабы чыкъгъанды. Анда былай айтылады: «Къыйын табийгъатлы таулада жашагъан малкъар халкъ тёшлю, къаялы жерлеге мешхутну четенле бла сыртларына кётюрюп, ташып, мирзеуню алай ёсдюреди. Биченликлерин, сабанларын, малла кирмезча, чалманла, хунала бла бегитеди. Сугъарыллыкъ жерлеге илипинлени къаяланы юслери бла тартады. Иш келлюлюклери асыры чексизден, хар адам башындан алагъа 83 къой, 10,5 тууар мал, 2 ат жетеди».

Бийик культуралары болгъан къыралланы юсюнден айтханда, тарыхчыла, бек тамашалыкъгъа санап, римли культураны юлгюге келтириучюдюле. Ала бурун заманлада сууну быргъыла бла, жерни тюбю бла келтирген эдиле деп. Таулу халкъны бек эрттегили эллеринден бири, Уллу Холам, сууну, къошун быргъыла салып, сегиз километр тенгли узакъдан, къаяланы юсю бла тартып, алай келтиргенди. Не кёп адамгъа соргъан эсем да, бу суу ызгъа ненча жыл болады деп, аны бир адам да айталмагъанды.

Табийгъатны байлыгъын, ариулугъун таулу халкъча сакълагъан болмаз эди. Эсимдеди, бир жол Хурум тала деген чаллыкъ ёзенчигибизге агъачны ичи бла атланнган эдик. Атам аллымда, мен ызындан. Жол тар эди. Тутама да, жолну юсюне бурулуп ёсген, атларгъа чырмау болгъан, бош, магъанасыз чырпы терекни бутакъчыгъын сындырама. Атам, аны ууатылгъан тауушун эшитип, урушду: «Чырмай эсе, бир жанына бур да, башха бутагъына илиндир. Жумушунга, керекли затынга жаратама десенг, къайсы терекни да кесерге боллукъса, алайсыз, зырафына сындырыргъа жарамайды», - деп. Къайсы таулу да аллай ниет бла жашай эди. Туура, гебен тюбюне салынырыкъ баласны окъуна, узагъыракъ барыргъа тюшсе да, тал терекден алдырыучу эдиле, аны теркирек ёсеригинден хыйсап этип.

Аны юсюнден хапарны манга хасаниячы Къайгъырмазланы Сюлемен айтхан эди. Ол бу республика бла байламлы сейирлик материалла жыйышдыргъанды. Аны юсюнден сагъатла бла айтып турургъа къолундан да келиучю эди. Бу статья да аланы хайырланып жарашдырылгъанды.

Урушну аллында атам бла аны тукъум къарындашы Мухаммат агъач къалауурла эдиле. Чынар терекни кесерге эркинликни ала берип, аны орунуна жангы зыгытчыкъны да кеслери сала эдиле. Совет къырал оюлгъанлы, законла тийишлисича ишлемегенли тауушлукъ чынар агъачыбыз къуруду дерге боллукъду. Жол жанларында жыйырма, отуз жыллыкъла къалгъандыла ансы, ишге жарарыкъ чынар агъач жокъду. Кимге да белгилиди, алгъын чынар терекге 70 жыл толгъунчу, кесерге къоймаучу эдиле.

Чынарны тюбюне кюз артында къойланы бошлаучулары эсимдеди. Аны урлугъу асыры жаулудан къойланы сыйыннгысыз семиртгенди. Биз а, сабийле, аны машокла бла жыйыучу эдик.

Жетмишинчи жыллада Холам-Бызынгы ауузунда ишхилди жыяма деген, ол асыры къалын битгенден, бир жерге олтуруп, алайдан къопмай, челекни толтуруп къоя эди. Ол жыллада мен дугъумну аны терегини башына минип жыйгъанма. Чегет жанында наныкъ асыры кёпден, бызынгылыла былайда консерва заводчукъ нек ача болмазла деп сейир этиучю эдим.

Табийгъат алай берекетли эди. Эки килограмм тау биченни татымлыгъы бир килограмм мирзеуге тенгди. Ма аны ючюн тюйюлмю эди таула ичинде аллай бир мал туталгъаныбыз? Атла бла къойла къауданда кечиннгенликге, сюрюуде айланнган къойладан жылны не кезиуюнде да жёрме этдирмезлик хазна болмаучу эди.

Не затха бютюнда сейир этесе десегиз, табийгъатны, кесибиз жашагъан тёгерекни, кез аллыбызда тургъан жерибизни кесибиз къурутханыбызгъа. Озгъан ёмюрню отузунчу жылларында Нальчикни Барамтагъа ётген кёпюрюнден тебиреп сууну эки жаны чумдан, къасмакъдан атлап болмазча къалын эди. Ичи да агъач тауукъдан толу. Тогъуз-онжыллыкъ сабийле бирер челек кёгетни ойнап жыйыучу эдик. Тереклени сындырмай, кесмей, ууатмай.

Шендюгю Тарчоков атлы орамны башы Акъ-Сууну колхоз бахчасы болуучу эди. Кюз артында биз, сабийле, бирер чырпылы чыбыкъ алып, картоф тизгинни бир жанындан бир жанына барып къайтсакъ, онбеш-жыйырма бёдене къоллу болуучу эдик. Ала асыры кёпден, асыры семизден, ёрге кётюрюлюп учалмагъандыла. Шёндю беденелени къолда тутадыла, юй къанатлы фермаладача. Ачыкъ табийгъатда алагъа жер къалмагъанды.

Баргъаны боллукъду.

Поделиться: