Баш къыйматыбыз – ёз тилибиз

Белгилисича, кимге да кесини тили татлы, иги, ангылашымлы кёрюнеди. Анга алимле, саулай адам улу да угъай демейди. Эрттегили цивилизацияны кезиуюнде жашагъан халкъланы барысы да дуния кенглиги ёз тилледеди, аланы даражалары бирсиледен бийикди деп тургъандыла. Тилни юсюнден омларын кеси заманында газетге Жулабланы Юзейир жаза туруучу эди. Аланы бир-бирлерин жарашдырып, бюгюннгю номерибизде басмалайбыз.

Тилге юйрениу бек эртте заманлада башланып, аны юсюнден тюрлю-тюрлю оюмла болгъандыла. Алай алимле бир акъылгъа келалмагьандыла. Болсада, эки минг бла эки жюз жылдан бери «тамыр сёз», «жалгъау» деген сёзде баш магъананы тутуп, бир тил угъай, бир ненча тилни билгенле кёпден-кёп бола барадыла. Биз ол затда кёп тохтай турмай, Махмуд Къашгарини юсюн­ден бир-эки сёз айтайыкъ. XI ёмюрде Орта Азияда жашагъан Махмуд Къашгари туугъандан тюрк тилли эди. Тилни юсюнден китабын а арап тилде жазгьанды. Аны заманында ислам тили фан (предмет) тилича хайырланылгьанды. Къашгарини «Диуан лугъат ат тюрк» деген китабы «Тюрк тиллени жыйымдыгъы» деген дуниягъа белгили иши 1073-74 жыллада тамамланнган эди. XI ёмюрде белгили болгъан битеу тюрк тилледе эркин хайырланылгъан сёзлени, жырланы, назмуланы, нарт сёзле бла халкъ айтыуланы эм тюрк тилли халкъланы тарыхын, этнография, география билдириулерин жыйышдыргъанды.

Тюрк тилле да айырым къарындаш тиллеге юлешинедиле. Тил билими тохташдыргъан жорукъгъа кёре, «монгол» эм «тунгус-манчжур» тилле да тюрк тилле бла бир бирге жууукъдула деп кёргюзтюлюнеди. Аны себепли тиллени барысына да бирча «алтай тиллери» деген тил бёлюмге къошуп къоядыла. Бир-бирле «фин-угор», корей, япон, палеоазия (бек эрттегили Азия) бла Кавказдагъы бир къауум тиллени къарындаш тюрк тиллеге къошадыла. Аны себепли тюрк тиллени юслеринден айтханда, «тюрк-монгол тиллери», «алтай тиллери» неда «урал-алтай тиллери» деген термин хайырланылады. Алай бу эрттегили тилледе сёлешгенле къалайда, къайсы къыралда жашагъанларын алыкъа толусунлай айталмайдыла. Сёз ючюн, «индо-европа» халкъыны ата журту къайдады, къалайда? Кавказ табадамы, Орта Азиядамы, Гитче Азиядамы эди? Биреуле Гималай тауланы аягъында деп кюрешедиле. Алыкъа бир акъыл­гъа келалмагьандыла. Не да болсун, тил не заманда жаратылгъанына толу жууап берирге боллукъмуду? Угъай, боллукъ тюйюлдю. Аны Аллах биледи. Тилни сёз бёлюмлерин жер тюбюнден къазып чыгъараллыкъ тюйюлсе. Аны жыл санын, хайыуан сюеклерича, ёсюмлюклени къалгъан-къулгъанларыча, лабораториялада тинталлыкъ тюйюлсе. Тил халкъ бла бирге жаратылады. Халкъ бла кетерге да боллукъду. Халкъ жашаса, тил да жашайды, жашаялмаса, тил да бузулады, унутулуп къалады. Тил сёзню, сёлешиуню истеуюнден туугъан эсе, сёлешиу болмаса, аны жел уруп, алып кетгенча кетеди. Бир тилни юсюнден айтхан заманда, анча минг жыл мындан алгъа жаратылгъанды дерге базыннган адам серди неда хыйлачы политикди.

Мындан беш-алты минг жыл бурун шумерлени къыралларында адамны ауузундан чыкъгъан сёзлени къаты затлагьа кёчюрген амал тапхандыла. Бюгюнлюкде биз алагьа жазыусызыу дейбиз. Аны хайырындан не тилде сёлешгенин билир ючюн ышаннгылы амал табылгъанды. Биз барыбыз да, ол амалны башчылыкъгъа алып, дунияда эм биринчи тил мындан беш-алты минг жыл алгъа келгенди дегеннге ийнансакъ, ол биринчи тил «индо-европа» тил да, «семит тил да, «дравит» да неда «къытай-тибет» да болмай, шумер тили биринчи болур эди.

Анга кёре къайсы тил не заманда келгенин ол халда кёргюзтюрге кюрешиу тюз болмаз эди. Шумер тилде жазылгъан жазыула табылгъанлыкъгъа, шумер тил дунияда ол жаны бла билим ёсе, аладан сора да башха затла да табылыргъа боллукъдула.

Энди уа бусагъатдагьы къарачай-малкъар тилни иеси, аны таркъайтмазлыкъ кимди? Ана тилибизни, туугъан тилибизни, туугъан туудукъларыбызны юйретиуде да хар бирибиз оюмубузну айтайыкъ. Бир оюмгъа келип, биригип, иш этейик. Къарачай-малкъар миллетни, къарачай-мал­къар тилине кёз-къулакъ болайыкъ.

Биз туугъан-туудукъларыбызны таулу адетлеге, тёрелеге, адеп-намысха кёре юйрете билмейбиз. Жюз, минг жылла бла къаныбызгъа сингнген, бу солугъан хауача, бек керекли затды, бек керекли аталыкъ-аналыкъ алышындыралмазлыкъ борчубузну сабий садладагъы юйретиучюлеге бла устазлагъа жюк этип, хар нени хуржун телефонлагъа таяндырып нек къойдукъ?

Мындан минг жыл алгъа терен акъыллы адам Локъман Хакимни жашына этген осуятын бир кёрчюгюз.

«Жаным кибик кёрген уланым! Игилик-насыбынг сун. Менича ким барды деп, кёкюрегинги тургъузма. Биреулен бирлеге бир игилик этгенин кёрдюнг эсе, аны кесинг этген сундурургъа кюрешме. Атанга-ананга хурмет эте бил. Устазларынгы атангдан эсе бек сюй. Сабийлеринги билимге, адетге юйрет. Кесинги къыйынынг бла гыржын аша. Бирсилени аманлама, табанлама. Аман адамгъа жалгъашма. Эллилеринги барысына да бир кибик хурмет эт. Сёлешгенде, кесинги даражанга, билиминге кёре айт айтырыгъынгы. Элинги намысын-сыйын бийик тут. Хайырлы, файдалы сёзге къулакъ сал. Ичингде сёз тыяргъа юйрен. Иш этерден болсанг, алгъа иги сагъыш этип, андан сора башла.

Шуёхунгу къыйынлыкъ кюнюнгде сына. Кир ниетли, билимсиз адам бла къазанлашма. Акъыллы, эсли адамла бла шуёхлукъ жюрют. Иги­лик эте билирге юйрен. Тенглеринге-шуёхларынга ыспас эт, хурмет эт. Этген къоранчынг хайырынга кёре болсун. Ишлегенде, орталыкъ бол. Къонагъынгы адети бла сыйла. Санларынгы, кийимлеринги кирсиз тут. Хар адамгъа кесине кёре бол. Азыракъ ашаргъа, азыракъ жукъларгъа, азыракъ сёлеширге юйрен.

Къаугъалы тукъумдан чыкъгъан адамдан игилик сакълама. Ишекли болгъан адамларынга этген ишинги юсюнден жукъ сорма.

Бюгюн этерик ишинги тамблагъа къойма. Кесингден таматагъа лакъырда этме, махтанма. Абадан адам бла сёлеше туруп, сёзюнгю узакъгьа созма. Санга жукъ тилей келген адам болса, аны къурулай къайтарма. Биреу бла сёз болдунг эсе, аны экинчи кере эсинге тюшюрме. Терслиги болмагъан адамны терслемезге сакъ бол. Элге жалкъау атынг чыкъмасын. Адамны адамла ичинде уялтма».

Жарсыугъа, ана тилин толу билмеген таулу бу осуятны магъанасын ангылап, ата-анасына хурмет, устазларына ыспас-бюсюреу эте билген адам болуп ёсюп, туугъан жерине, Ата журтуна кертичи болаллыкъ тюйюлдю. Тюзге, аллы айланнган жанына кетерикди, манкъурт боллукъду. 

Бардыла бюгюнлюкде аллайла.
Поделиться: