Жашауну айланч-майланчлары

Биттирланы  Мухамматны къызы Мариям бла бир ненча жыл мындан алгъа тюбеген эдим. Ол уллайгъан адамны юсюнден билип, Кенже элге баргъан эдим. Аны бла ушакъ эте, жашауундан кёп шартланы билгенме. Атасы  Биттирланы  Ногай хажини жашы революциягъа дери Дагъыстанда медиреседе окъуп билим алгъанды.   Кязим  Ногайны  уста танып, аны бла шуёхлукъ да жюрютгени себепли,  Быллымгъа  шуёхуну жашына  къыз тилей  Озарукъланы  Ёзюрмезни  юйюне баргъанды. Кимге да белгили эди Кязим хажи кёбюсюнде назмула бла сёлешгени. Къызны тилей баргъанда,  Озарукъланы  юйлерине:

"Атны такъгъан алтын тогъай,

Салам болсун хажи Ногъай",- деп киргенди.

Кязим Мухамматха  тилей  келген Озарукъланы Ёзюрмезни къызы Азиза болгъанды. Юйге экинчи  кере келгенде, Кязим Азизагъа быллай назму тизгенди:

Я Азиза, санга  иеме  саламымы,

Санга иеме таза керти  кяламымы.

Эгешчигим, санга Аллахдан салам болсун,

Жаш жюрегинг иймам бла нюрден толсун.

Эрши кёрме, мени эгешчигим, Холам ташны,

Табалмазса беш тау элде аллай жашны.

Бу дунияда жашарыкъса  кюнюнг бла,

Ахыратха кетерсе  дининг бла.

«Мухаммат кеси да Кязим бла терк-терк тюбеше, ахыр кюнюне дери  къаты шуёхлукъ жюрютюп тургъанды, бир бирлерине китапларын саугъа этгендиле», -деп эсгергенди Мариям. Аны бла олтуруп, ушакъ этген эки сагъатха жууукъ заманны ичинде  ынна къолундан  минчакъларын тюшюрмегенди, неда арыдым, эрикдим деп, сёз айтмагъанды.

Мариям, анга сабийлери дагъыда  Балля дейдиле, гитчелигинде баш иеси юйлерине жюрюп, эфендиликге Мариямны атасындан юйренип тургъанды. Къызны жыл саны жетгенде уа,  Созайланы жаш аны тилегенди. Биттирлары бары да бек сюйгендиле сабийлени аталарын. Ол адетли киши болгъанды, дин ахлусу эди.  1937 жылда тройкаланы оноуу бла  ёлтюрюлгенди. Аны  кичи къарындашын а Беламор-Балтий каналны къурулушуна жиберген эдиле. Ол Мариямгъа  письмола жазып тургъанды. Хар письмосуну  ахырында уа: "Мында жашауум  Герпегежде эм къарыусуз жашагъан адамны болумундан аламат тюйюлдю,"- деп къошуучу эди.

-Ол анда ачдан, жаланнгачдан, сууукъдан ёлгенди. Атабыз а окъуулу киши болгъаны себепли, китаплары да кёп эдиле, аны ёлтюргенден сора, аланы  сыйырып кетген эдиле. Атабыз  арап, латин, орус тилни да уста билгенди.  Устазлыкъ этип да тургъанды. Анамы эки къарындашы Исмайыл бла Ибрагим он бармакълары бла жыйгъан ырысхылары ючюн  кулаклагъа саналып, тутмакъгъа тюшгендиле. Менден  сора да, юйюрде эки кичи жаш бла къыз болгъандыла. Аланы ачдан, жаланнгачдан ёлтюрмез ючюн, Холамда жашагъаныбызда  колхозда ишлегенме, бичен чалгъанма, дырын жыйгъанма, гатонну артында да баргъанма. Юйде  да ишлегенме. Герпегежде нартюх иги битеди, деген хапарны эшитгенибизде уа, юйюрюбюз бла ары кёчебиз, жер да эркин, шахаргъа да жууукъ. Анда да ишлер ючюн къалмагъанды таулу къыз. ,-деп хапарлайды Мариям.

Къызгъа  он жыл толгъанда уа,  анасы ёледи. Атасы уа Мариямны баш иесини эгечин алады. Андан да  юч сабий тууады.Уруш жылла, андан сора кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъы... Болсада ала  да бюгалмагъандыла   Мариямны.

Кёчгюнчюлюкде уа Герпегежде жашагъан Биттирланы бары да Къазахстанда  Алма-Атада тау  тюбюне тюшедиле. Анда уа бетон иш. Герпегежчи тиширыула къоллары бла ГЭС ишлегендиле. Аланы имбашларыны териси къобуп, эти ачылгъынчы. Насыпха, ёге анасы Мариямгъа бек иги болгъанды. Ала эгечлеча жашагъандыла. Мариям гитче къызчыкъ болгъанында, ёзе анасы бла аланы юйлерине барып тургъанды. Алай бир баргъанларында уа, Абдулхамит Мариямчыкъгъа ахча береди. Анга ол таракъ да сапын да алгъанды.

Мариямны баш иеси Созайланы Абдулхамит   фин урушха  къатышыргъа атланады. Ол кёп заманны бармагъаны себепли, андан да къайтып келе,  Уллу Ата журт уруш башланады.   Къазауат жолла бла жаш  Берлиннге дери жетгенди. Фронтдан жазгъан письмоларын а эгечи харф танымагъаны себепли, Мариям окъуп болгъанды. Урушдан сора уа Абдулхамит эгечини юйюне келеди. Алай бла узакъгъа бармай, той да этиледи. Созай улу да билимли жаш эди. Ол зоотехник, ветеринар врач, совхозну  директорлукъ  да этип тургъанды.

-Атабыз анабыздан оналты жылгъа уллу эди, -дейди къызы Лейля. -Ол Баллягъа бек иги болгъанды. Анабыз да эшиуге, тигиуге къолдан уста тиширыу эди да, аны  себепли атабызгъа, бизге да  кеси эшип, тигип тургъанды кийимлени. Орта Азиядан бери къайтханда уа,  Кенжени сайлап, былайда орналабыз. Биз юч жаш бла бир къыз болабыз. Жарсыугъа жашланы экиси да ауушхандыла. Юч туудугъу, аладан туугъанла да бардыла. Атабыз а  Орта Азиядан бери къайтханда пенсиячы эди да,  хазна ишлемегенди. Болсада аны урушда этген жигитлиги ючюн  майдаллары, орденлери да, урунууда жигерлиги ючюн махтаулу къагъытлары, саугъалары да кёпдюле.

Мариямны юсюнден  аны таныгъанла ол ёмюрюнде адамгъа ауазын кётюрюп сёлешмегенин, бетинг къара болсун деп сюелмегенини юсюнден  айтадыла. Мен аны бла тюбешгенимден сора жарым жыл да турмай, Мариям дуниясын алышханды. Аны шош ауазы, кёпню кёрген кёзлери, арыкъ, узун къол бармакълары уа мени эсимде къалгъандыла…