Эрттегили сыйлы ана тилибиз

Жашау къалай барса да, аны чархын бургъан адамды. Ол эслейди аны тюз, терс баргъанын, ол береди багъа этилген ишлеге, адам улуну жетишимлерине да. Аны жолун ызларгъа тюшгенлени - хар бирибизни да сыйлы, артыкъ эс бёлген, кесин артыкъ излетген заты болады. Бек биринчиден, ол ёмюрледе сёнгмезлик тин байлыкъды. Мюлк да чачылады, байлыкъ да, юзмезде суу тас болгъанча, ызсыз кетеди. Тин байлыгъ а адамны къанында къалады. Билмей тургъанлай, булутдан кюн къарагъанча, келеди адамны эсине, ол аны къайдан билгенин, неден сюйгенин да ачыкълаялмай тургъанлай. Ана тил ол байлыкъладан бек сыйлысыды.  Алай татлыдыла, алай жууукъдула, алай магъаналыдыла жаннга ана тилинде айтылгъан сёзле! Ала алай бирикдиредиле бизни.

Акъылман халкъыбыз, аны алайлыгъын эрттегили озгъан ёмюрледе ангылап, аны юсюнден айтханын сюрмеп, сымарлап, нарт сёзлерине къошханды.

Адамны ана тили – жан тамыры.

Ана тили  –  сабийлик тили.

Ана тили  –  кертилик тили.

Ана тилинг - ананг кибик.

Ана тилинг - тийген кюнюнг.

Ма быллай багъа бергендиле бизни ата-бабаларыбыз ана тилибизге.

Белгилисича, бизни ана тилибиз – къарачай-малкъар тил, тюрк тиллени къауумуна киреди. Аны къой, эрттегили тюрк тилни бек ариу сакъланнган юлгюсюне саналады.  Тюрк тилле Азияда, Европаны кюн чыкъгъан жанында да жюрюйдюле. Алада эки жюзге жууукъ миллион адам сёлешеди дейди статистика. Бюгюн бизге бек жууукъ тилледе къыпчакълыла бла къумукълула сёлешедиле.

Тюрк тилде – эрттеги ата-бабаларыбызны тиллеринде ХV ёмюрге дери назму жазылмагъанды десек, анга ийнаннган къыйынды. Алай а басмада сакъланнганына кёре ол керти болгъанына шагъатлыкъла бардыла.  Сёз ючюн, ол заманлада тюрк тиллени тинтип кюрешген   тюрк назмучу, философ, суфист, Хорасан деген тимурид ханлыкъны жамауат адамы Алишер Навои ол шартны юсюнден жазады. Аны бла таныша барсакъ, ол эрттеги дунияланы солууу эшитиледи.

Алишер Навои (1441-1501)  Герат шахарда туугъанды. Аны атасы къырал къуллукъчу эди, ата къарындашларындан бири Абу Саид – адабиятчы, экинчиси Мухаммад Али а – белгили музыкант.  Алишер Навои Гератда, Самаркандда, Мешхедде окъуп, иги билим алгъанды. Онбеш жылында ол фарси тилде, тюрк тилде да бирча уста жазып башлагъанды.

Хорасанны ханы Хусейн Байкара болгъанда, ол а кеси да назмучу эди, Алишер, биринчи къуллукъ алып, 1469 жылда ханны мухур сакълаучусу болады. 1472 жылда ханны оноучусу (визирь) болуп, эмир даражагъа кётюрюледи. Ол къуллукъда болгъанында Алишер Навои адабиятда бла искусствода кюрешгенлеге бек болушады: Гератда китапханасы, медресеси, больницасы болгъан ара ачады. Жарлыланы къоруулап, аланы басынчакълагъанлагъа къажау сюелгени ючюн, анга терс къарагъанла, Алишерни жууапха тартыргъа сюйгенле да кёп бола башлагъанда, хан Хусейн Байкара аны Гератдан  узакъ Астрабад шахаргъа тамата этип жибереди.

Ханлыкъ излеген тимуридлени оноуларында тургъан къыралда бир заманда да тюзлюк болмазын ангылап, Алишер Новои 1488 жылда, уллу къуллугъун да къоюп, Гератха къайтады. Андан ары, ёлгюнчю (1501 ж., 61 жыл болуп) жаланда чыгъармачылыкъ иш бла кюрешип турады. Уллу поэтни бир заманда да юйюрлю болмагъанды. Аны отуздан артыкъ назму, поэма, илму иши сакъланады бюгюннге дери.

Алишер Новоини чыгъармалары Орта Азияны ХV ёмюрде жашау къолайын суратлайдыла. Аны халкъ чыгъармачылыкъны юлгюсюнде жазылгъан «Хамсу» деген, беш поэмадан къуралгъан назму жыйымдыгъы бек белгили ишиди. Илмуда жангылыгъы уа – кеси юлгюле келтирип, эндиге дери назму ариу эшитилмейди деп тургъан тюрк тилде да аламат суратлау чыгъармала жазаргъа боллугъун белгилегенди.

Ол «Эки тилни юсюнден» деген илму ишинде:  «Сёз – ол жаухарды, жаухар чыкъгъан тенгиз а – жюрекди, жюрег’а – бар гитче, уллу оюмла да жыйылгъан жер. Тенгизден адам чыгъаргъан жаухарны тийишли багъасы болгъанча, жюрекден чыкъгъан сёзге да аны даражасына кёре багъа бериледи», – дегенди.

Бу ишде ол тюрк тиллени чагатай тюрлюсюн бла сартланы тиллерин (персид тилни) тенглешдиреди. Алишер Навоини заманында дуния аралы тиллеге тёрт тил саналгъандыла: араб, тюрк, фарси, хинди тилле. Тюрк тилни, аны амалларыны, байлыгъыны, ариулугъуну юсюнден айта, эрттегили назмучу Нух файгъамбарны заманына къайтып, бизни тюрк тилибиз Нух файгъамбарны жашы Яфетден бери келеди дейди.

Дагъыда ол тюрклюле оюмлауда, жангы сёз, айтыу жаратыуда кёплени озадыла, башха тиллени билиуде артыкъ хунерлидиле деп, ол оюмну айтады. Тюрк тилни байлыгъыны, хайырланыуда кенглигини, аны кёп сёзюн, сёз тутушларын, ангыламын башха тиллеге кёчюрюрге окъуна онг болмагъанын  айта, Алишер Навои «ревность» деген сёзге тюрк тилде «кизганмок» дейди. Бизни «къызгъанмакъ» деген сёзюбюзге къалай келишеди аны айтылыуу, магъанасы да! «Жасанмакъ» деген сёзню орунуна – «ясанмок». Дагъыда биз бюгюн айтханча, кийикчи – кийикчи, къушчу – къушчи, ит – ит…

Назмучу,тюрклюле, быллай бай тиллери болуп тургъанлай,  фарси тилде жазадыла назмуларын  деп, анга жарсыйды. «Болсада, – дейди ол  – мен акъылбалыкъ болгъан заманда, Уллу Аллах мени кёп къыйын затны ангыларгъа кёллендиргени себепли, тюрк тилни юсюнден оюм эте башлагъанымда, аллыма уллу дуния келди – онсегиз дуниядан да уллу… кёкню тогъуз къатысындан уллу. Мен жаухарлары жулдузланы налмазларындан бек жылтырагъан, аллай даражалы эм сыйлы байлыкъ тапдым… Мени илхам къанатлым бийик кёкге учду, жаным а ол байлыкъны  жаухарларындан бек багъалы, чексиз багъалы накъут- налмасла сайлады…»

Алишер Навои ол заманлада этген оюмла бюгюннгю къарачай-малкъар тилге да айтыладыла. Бютюнда аны  адабиятда  хайырлана билиуге.

 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: