Жигит Кичибатыр

Империалист къыралла, адам къоранчлагъа да къарамай, бир бирлерини жерлерин сыйырыргъа къаты кюрешгендиле. 1904 жылда аллай уруш Россейни бла Японияны араларында башланады. Къанлы сермешледе эки жанындан да кёп адам къорайды. Бу къанлы урушха таулу жашла да къатышхандыла. Ол санда Огъары Бахсандан Будайланы Къайгъырмазны жашы Кичибатыр да.

Урушха кетерик жашла 3-чю апрельде Нальчикде ант этедиле, тёртюнчюсюнде уа Прохладнагъа жыйыладыла. Ол кюн алайда Дюгерден, Ингушдан, Дагъыстандан да адамла боладыла. Ала­ны ашырыргъа келгенле да бек кёп. Тёгерек-баш жыгъал-мугъул таууш эте. Бош хапар айтханла, жилягъанла, адам излеп къычыргъанла да топпа-толу. Бир заманда, ол тауушла кеслери алларына тохтап, къалай эсе да  алайны шошлукъ бийлеп къалады. Адамла, оноулашхан этгенча, къарамларын бир жанына бурдула. Сора, эки жанына сыпдырылып, арада жол ачдыла.

Станцияны баш жанындан, мангылайында да жулдузчугъу болгъан акътуякъ къараторда биреу кёрюндю. Ол Будай улу эди. Къара мыйыкъларын да ёрге буруп, адам­ла арасына киргенинде, таулу жашны субайлыгъына, атын тепсетип атлатханына, бери жыйылгъанла сейир-тамаша этип къарайдыла. Ол а, анга алай къарагъанлагъа да артыкь уллу эс бурмай, келген жюрюшюн да бузмай, аскерчилеге къошулду.

Ай бла жарымны ичинде была уруш этерге юйренедиле. 22-чи майда уа эшелонла бла кюнчыгъыш жа­нына тебирейдиле. Бир айдан Манчжуриягъа жетедиле. Андан сора уа къызыу сёрмешлеге къатышып башлайдыла. Кичибатыр да кёп жерде кишилигин кёргюзтгенди. Сыйлы саугъалагъа да тийишли болгъанды.

Уруш баргъан кезиудеу андагъы халны жаратмай, къабарты бла че­чен сотняладан бир къауум аскерчи, таматаларыны буйрукъларын толтурмай тебирейдиле. Ол санда Ки­чибатыр да болады. Аланы барысын да тутадыла, бюгюн-тамбла сюд этилликди деп тургъанлай, Будайладан уллу чынлары болгъан дюгерли жашла Кичибатырны башын сюдден эркин этдиредиле.

Бир кере орус аскерле японлулагъа чабыуууллукъгъа барадыла, алай ала онглуракъ боладыла да, былагъа терк артха кетерге тюшеди. Ол заманда Кичибатырны нёгерлеринден бирини атына, окъ тийип, ол жыгъылады да, жаш ат тюбюнде къа­лады. Ычхыналмайды андан. Ызындан а жау аскер жетип келеди. Бу амалсызгъа къалып: «О, болушугъуз!» - деп, кетип баргьан нёгерлерине къычырады. Аны уа бахсанчы эшитип, эрлай атын артха буруп, топ-окъ атылгъанына да къарамай, аскерчини атыны къанжыгъасына миндирип къутхарады.

Кёп жылла мындан алда Жашы Таукъан атасыны юсюнден бизни бла ушагъында былай эсгерген эди:

- Атабыз 1907 жылны ахыр айында келген эди юйге. Порт-Артурда японлула бла бетден-бетге сермешгенлерини, анда ачдан бек къыйналгъанларыны юслеринден да кёп хапарла айтыучу эди. Уруш бошалгъандан сора уа бир къауум нёгери бла Къытайны жеринде эки жыл тургъанды. Мен билип, эки жор ордени бар эди. Артда аланы тамата къарындашыбыз Азрет Нальчикге элтеди. Кимге, къайры бергенинден а хапарым жокъду.

Уруш бошалгъандан сора, эки жанындан да уллу аскер башчыла къатышып, оруслуланы бла японлуланы араларында ат эришиуле боладыла. Алгъа алты къычырым чакълы жерни чабып, ызы бла атлы, барыуун тохтатмай, беш-алты илишанны да агъызып, тюз да ол къызыуу бла атдан узалып, жерден темир ахчаны алыргъа керек эди.

Эришиуге къатышыргъа эки жа­нындан да жюзюшер атлы чыгъадыла. Ол санда таулу жаш Кичибатыр да. Бири биринден тап чаришчиле тизилишедиле. Будай улуну къара тору, чаришни магъанасын ангылагъанча, терк-терк солуй, бурун тешиклеринден да исси хауа чыгъара, бир аягъындан бирсисине ауа, кесин тыйдыртмай, алгъа ёшюн уруш этгенлей турады.

Бираздан белги бериледи да, Ки­чибатыр атына: «Хайда, маржа», - деп, жюгенин бошлайды. Къаратор, бир секиргенлей, ал сатыргъа чыгъады. Будай улу, барысын да иги кесек артда къоюп, илишанла болгъан жерге жетеди. Кичибатыр уста мара­учу эди. Бир жангызын да къоймай, артыкъ окъ да къоратмай, илишанланы агъызады, темир ахчаны да бир сермегенлей алады. Сора, таматаланы алларына келип, атны арт аякъларына сюеп, эришиуюн бошайды.

Таулу жашны жигитлигин адамла бек жаратадыла. Японлу аскер башчы уа саугъагъа кеслеринде айырма къурчдан ишленнген къама береди. Ол саугъасын Кичибатыр кеси да бек багъалагъанды. Къытайда тургъан заманында да къолундан ажашдырмагъанды аны.

Халкъ Азиягъа кёчюрюлген кюн солдатла къаманы табадыла. Сейир этип, бирден бирге ётдюре кетедиле да, уллу чыны бол­гъан бир офицер а алып къояды. Кичибатырны япон къамасы аны бла думп болады.

Будай улу къолдан уста эди. Агъач къашыкъладан чёмючлеге дери кёп зат этгенди. Революциядан сора уа ара мюлкде ишлегенди. Урушну аллында жыллада кесини маллары бла Къазан жайлыкъда тургъанды. Ол заманда жыл саны келген адам эди да, Азияда 1946 жылда ауушханды.

Кичибатыр 1912 жылда, Жаболаны Сюйдюмню алып, аны бла юйюр къурайды. Таулу болуп ким эшитмегенди «Мараучуну хапарын» неда «Телефон» деген назмуну. Аланы эм дагъыда башха кёп чыгъармаланы автору Кичиба­тырны тамата жашы Азретди. Аны назмуларын сабийле школлада окъугъандыла, къартла уа ныгъышлада айтхандыла. Фахмулу назмучу ата журтун бек сюйген улан эди. Жау чапханда, элин-журтун андан сакълай, жигитча ёлгенди.

Кичибатырны экинчи жашы Хызыр да къатышханды Уллу Ата журт уруш­ха. Нальчикде къуралгъан 115-чи атлы дивизияны санында кёп къызыу сермешлеге киргенди. 1944 жылны биринчи айында, ауур жаралы болуп, юйюне къайтханды. Бир аздан а халкъ бла Азиягъа кёчюрюледи. Аны юч жашы бла бир къызы бардыла. Кеси уа кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора ауушханды.

Аны гитчеси Зухура эди. Эрге чыкъгъандан сора Тёбен Чегемде жашап тургъанды. Сабийлери бардыла. Узакъ ёмюр жашап ёлгенди.

Зухурадан сора Юсюп бара эди. Алтыжыллыгъында ауруп ёлгенди. Сабийледе андан сора Таукъан эди. 1963 жылда Къабарты-Малкъар къырал университетни эл мюлк бёлюмюн бошагъандан сора кёп жылланы агроном болуп тургъанды.  Тырнауузда  тапландырыу эм жашиллендириу жаны блада  ишлеген эди. Тау бийиклеринде орналгъан шахарыбызны ариулугъуна ол тийрелеге келген­ле сейир этмей кетмейдиле. Таукъанны да анда уллу юлюшю барды.