«Мени баш къайгъырыуум - табийгъатыбыз адамлагъа заран келтирмез амалланы табыуду»

Республикабыздан тышында да белгили гляциолог, география илмуланы кандидаты Керимланы Абдуллах экспедиция бла Памирде болуп, СССР-ни бек бийик таууну - пик Коммунизманы (Таджикистан) тёппесине (7495 м.) эки нёгери - айтхылыкъ альпинистле эм алимле Нурис Урумбаев эм Борис Струков бла бирге ёрлегенди. Бу тауну башында къардан Керим улу пробала алгъанлы быйыл августда 40 жыл толгъан эсе да, ол бюгюн да дунияда рекордха саналады. Нек дегенде андан бийикде алыкъа аллай затны киши мажармагъанды.

Илмуну сейирлик бёлюмюн айнытыугъа къыркъ жылдан аслам чакълы заманны ичинде къыйын сала, жюзден аслам иш басмалагъанды. Эки уллу монографияны эм «Способ активизации льдообразующих аэрозолей» деген патентни (1997 ж.) авторуду. Биз, анга тюбеп, алимлик жолуну эм бирси затланы юсюнден ушакъ этгенбиз.

- Абдуллах, тёрели соруу: гляциологияны сайларгъа сизни не зат кёллендиргенди?

- Таула, чыранла бла байламлы ишге талпыныуум, баям, тамата къарындашымдан келген болур. Мен Лашкутаны школунда окъугъан кезиуюмде Азрет-Алий белгили альпинист эди. Ол СССР-ни чемпиону болгъанды.

Аны тенглери бла хапарларына тынгылай, кёп кере сагъышланнганма. Табийгъатха сюймеклигим да алай бла кючлене баргъанды. Университетибизни физика-математика бёлюмюню студенти болгъанымда да итиннгенме бу илмугъа. Аны себепли Бийик-тау геофизика институтну «Чегет» станциясында сынамла бардырып, диплом ишими аны бла байламлы жазгъанма. Анда къар тик тауда кесин къалай жюрютгенин, бегирег а эрий барса аны тутхучлулугъу къалай тюрленнгенин тинтгенме.

Адамны мураты бир кюннге толуп къалмайды. Аны айтханым, вузну тауусуп, кесим окъугъан школда беш жылны устаз болуп ишлегенимден сора келгенме огъарыда сагъынылгъан институтха. Анда буз къалай къуралгъаныны юсюнден реагентлени тинтип башлайма.

Пик «Терс-Къол» деген станцияда инженер болуп тургъанлай, аспирантурагъа киреме. Илму башчым академик Залийханланы Михаил диссертациягъа тема да береди. Къарда, бузда химия элементле кеслерин къалай жюрютгенлерин, эриселе суугъа къалай тюшгенлерин ачыкълап, 1998 жылда Москвада СССР-ни Илмула Академиясыны География институтунда илму ишими къоруулайма.

- Белгилисич, хауа болумла бирде жауунлары, бирде уа къызыулугъу бла апчытыр керекли къоймайдыла. Ол адамлагъа угъай, табийгъатны кесине да къыйынды. Сиз профессионалча не дерге боллукъсуз аны юсюнден?

- Къайда да, не да мардасы бла болса, айхай да, игиди. Билемисиз, башлары ачыкъ чыранладан сора да, тёппелери жабылып тургъанла бардыла. Алада уа къар, буз да иссиде эрип жыйылады. Сора, ызы бла къаты жауунла жаусала, суу зыгъырны, ташны да къобара барады. Алай бла ырхы келирге къоркъуу чыгъады.

Союзну заманында Гирхожан сууну халине къарагъан экспедицияла къуралыучу эдиле. Жарсыугъа, шёндю ол затха деп ырысхы бёлюнмейди. Ырхыны тыяргъа къолдан келлик тюйюлдю. Алай а адамлагъа хата болмаз ючюн аны алгъаракъдан билдирирге борчду. Ол затны МЧС-ни болушлугъу бла жалчытабыз.

Бюгюнлюкде Минги тау тийресинде кёп жангы мекямла ишленедиле, алай ала къар юзюлюрча жерледе сюелип баргъанлары уа жарсыулуду. Ол жаны бла айтсакъ, таулу адам къоркъуу болгъан жерде бир заманда да жашамагъанды, аллай затлагъа эс бургъанды.

- Минги тауну сагъыннганыгъыздан ары, бу тийреге адамла аслам халда келедиле. Аллай бир халкъны кечиндирирча табийгъатны онгу боламыды?

- Шёндю, сёз ючюн, Азаугъа бир кюннге окъуна 10 минг адам жыйылады. Аланы, кеслеринден сора да, машиналары болады. Ол къадар халкъ кырдыкны, тереклени, жарсыугъа, экинчи къайтып ёсмезча да этедиле. Таудагъы кырдык 500 жылдан алгъа кесини алгъыннгы формасын алалмайды.

Адамлагъа келмегиз деяллыкъ тюйюлсе. Алай а ала ызларындан кир-кипчикни да кёп къоядыла. Бу жаны бла мадарла этилирге тийишлидиле. Жылдан-жылгъа туристлени саны кёп бола барады. Аллай бир халкъны кечиндирирча табийгъатны онгу болмагъанын а биз эсге алмайбыз.

Чыранла юслеринде кёп багуш къалады. Бусагъатда ала эрип башлагъанлары себепли отузунчу жылладан окъуна ары тюшген кир-кипчик башына чыкъгъанды. Ала терк окъуна ариуланмасала Минги тауну тийресинде алгъын болгъан тазалыкъ къаллыкъ тюйюлдю. Анга чыкъгъан къаячыланы санын да азайтыргъа тийишлиди.

- Биз сабий кезиуюбюзде аммаларыбыз жауун суу бла чачларын жуугъанлары эсибиздеди. Бюгюнлюкде уа аны алай хайырланырчамыды?

- Билемисиз, шаудандагъы, черекдеги суудан эсе, жауун суу таза болгъан кезиу болгъанды, сёз ючюн, озгъан ёмюрню 60-чы жыллары. Анда химия элементле аз эдиле. Шёндю уа жауун суу бла башынгы жуугъан угъай, аны юсюнге тийдиргенинг окъуна иги тюйюлдю. Кирлилиги уллуду. Чернобыльде авариядан сора нашала битмей тохтагъанлары да эсигизде болур. Радиация адам улугъа ма быллай хата салады.

- Барыбыз да билебиз, таза суу ючюн жер юсюнде урушла да ачылгъандыла. Шёндю ол жетишмей, къытлыкъ сынагъан жерле аз тюйюлдюле. Бизде болум къалайды деп айталлыкъсыз?

- Къайда да, къалайда да аны аяп жюрютюрге кереклисин адамла унутмасала тюздю. Хау, биз аллай бир къытлыкъ да сынамайбыз. Болсада ёзюбюзню къалай сюек эсек да, келир тёлюлеге да алай къайгъырыргъа тийишлибиз. Шёндю тау тийреледе суу кёпдю. Тазалыкъ жаны бла да тапды.

Ёзенирек жерледе ол асламысында жер тюбюнден алынады. Кеси да кирленип башлагъанды деп айталлыкъма. Бир-бир жерледе А, В гепатит да барды. Аны себепли тау жерлени сууларына эс бурургъа, аны тазалыгъын сакъларгъа керекбиз. Нек дегенде суу - ол жашау кесиди.

- РАН-ны КъМР-де илму арасыны география бёлюмюне иги кесекни башчылыкъ этип тургъансыз. Ол кезиу сизге не бла магъаналыды?

- Бу бёлюмде асламысында фундаментальный илмугъа бегирек эс бурулады. Биз бардыргъан тинтиуле табийгъатда химия веществоланы тёгерек айланыулары къалай болгъанларын билирге онг бергендиле.

Сынамланы кёбюсюнде Бахсан ауузунда, Минги тау тийресинде бардыргъанбыз. Къарны эм бузну пробалары тауну тюп жанындан тёппесине дери алыннгандыла. Не къадар бийикге чыгъа барсанг, хауа, къар, буз да ол къадар таза болгъанларын кёресе.

- Бюгюнлюкде Бийик-тау геофизика институтда илму къуллукъчусуз. Алимлик жолугъузну алып айтсакъ, мындан ары къаллай муратларыгъыз бардыла?

- Бусагъатда да алгъадан башлагъан ишим бла кюрешеме. Тауланы, табийгъатны онгларын сюземе. Ала адамгъа къоркъуу келтирмезча амаллагъа къайгъырама. Шёндю рекреациягъа уллу эс бурулгъаны себепли ол жаны бла да ишлейме.

Айхай да, заманны оздургъанма. Болсада доктор диссертация къоруулар муратдама. Аслам ишим барды, аланы бирге жыйышдырыргъа, бирси тёлюле да хайырланалырча этерге керекди.

- Сиз вертолётдан къарап окъуна къарны къалынлыгъын айтып бералгъан профессионалсыз. Бугъой ичине кирип ишлей тургъан суратыгъызны кёргенимде, бу адам къоркъмаймыды деген сагъыш бийлегенди.

- Кертиди, таула адамланы кеслерине тартханлыкъгъа, алада уллу къоркъуу да сакъланады. Юлгюге Памирни окъуна келтирейим. Хау, жипле бла къысылып да тура эдим, нёгерлериме, билимиме да ышаннганма. Алай бир кезиуде жюрегиме адыргылыкъ келгенин а жашырмайма.

Ол заманда сабийле ючюсю да ууакъ эдиле. Юйде бармазыма ыразылыкъларын да билдиргендиле. Алай сокъуранмайма. Аны сейирлиги да болмаз, нек дегенде бюгюнлюкде Эверестге, Гималайлагъа да чыгъадыла. Алай а ары онбир кюнню жаяу барыргъа керек эди, артда уа вертолёт бла. Ёмюрюмде бир жарыкъ, къууанчлы иш болгъан эсе, пик  Коммунизмагъа ёрлегеними анга санайма. Аягъынг таугъа тийсе, сакълыкъны унутма, деген сёзле да хар заманда эсимдедиле.

Осетияда Кармадон сууну башында дуниягъа белгили Колка чыран тепгенинде ары баргъаным, андан буз кесекледен, суудан пробала алып тинтгеним да алимлик жолуму сейир кюнлеридиле. Мында химия элементлени кёплюгю ачыкъланнган эди. Ол жер тебиу, вулкан бла байламлы болгъанды. Ары бир жыл озгъанындан сора келгенибизде да, тауну къабыргъасындан тютюн чыгъа тура эди.

Гляциология – ол бек сейир илмуду. Белгили алим Станислав Колесник алай айтханды: «Битеу чыранла да бирча жашайдыла, ёлген а кеслерича этедиле». Кертиди, ала тюз да жанлары болгъан затлачадыла. Чыранланы башында аз эриген неда эримеген жерлеринден, ичлерине тюшюп, къат-къат болуп тургъан къардан пробала алсанг, билемисиз, алада къаллай бир информация сакъланады. Къар да, буз да табийгъатны халин терен, толусунлай ачыкъларгъа, ангыларгъа болушадыла. Биз а, ол оюлуп бошагъынчы, аны жараларына къайгъырыргъа борчлубуз.

Ушакъны Мокъаланы Зухура бардыргъанды.
Поделиться: