Къалгъан-къулгъанланы жангыдан хайырланыу – аяулукъну эмда саулукъну жолу

Бюгюнлюкде КъМР-ни экономикасын айнытыу бла байламлы иши тохтатылып тургъан «Тырныауузну тау-байыкъландыргъан комбинаты» ОАО-ну къалгъан-къулгъанлары асыралгъан жерине сейир аз тюйюлдю. Ол жер кеси да Элбрус районда тенгизден 1210-1234 метр бийикликде Гыжгыт эмда Бахсан череклени  жагъаларында орналыпды. Бу тийре жер теберге къоркъууу болгъаннга саналады, алайдагъы объектле уа оюлургъа хазыр халдадыла. Экспертлени тергеулерине кёре, къалгъан-къулгъанла асыралгъан жер оюлса неда аны тийишлисича ишлегени (тургъаны) бузулса, экология жаны бла къыйынлыкъгъа эки бла жарым миллиондан аслам адамы болгъан 35 минг км. тийре  тюшерикди.

Комбинат ишлеп тургъан жыллада къалгъан-къулгъанла асыралгъан жерге онкилометрлик труба бла вольфрам, молибден эмда багъыр-висмут концентратлагъа къошулгъан затладан къалгъан-къулгъанла тёгюлюп тургъандыла. Металланы химиялы къошулууларыны отуздан аслам атлары барды, аланы кеслерини да хар бири адамны, малны да ёлтюрюрге жетип, саулукъларына ол даражада хаталыды. Башха-башха тергеулеге тийишлиликде 1966 жылдан 2011 жылгъа дери былайда 25-ден 118 млн.м³ дери къалгъан-къулгъан асыралгъанды.

Бюгюнлюкде трубопровод чачылгъанды, къалгъан-къулгъанла уа кёлде туруп турадыла. Анда сууну керекли ёлчеми уа кёлню Бахсан черек бла бирге къошхан, сууну бир жанына бургъан канал бла байламлы болгъан къуюну болушлугъу бла толтурулады. Кёлню тюбюндеги къалгъан-къулгъанла бир бирлерине цемент къатханча халгъа келип жабышханнга саналады. Къалгъан-къулгъанла сакъланып тургъан жерде дамба ычхынып кетсе уа, ол а Бахсан черекни тийресиндеди, ала уллу экология эмда ырысхы хата салыргъа боллукъдула.

Аллай илму тинтиуле бардыла – алада къалгъан-къулгъанла тёгюлюп тургъан он жыллыкъланы ичинде аланы букъулары жаланда алайлада угъай, жууукъда орналгъан малланы отлатыргъа хайырланылгъан жайлыкълагъа да къоннганы айтылады. Экимингинчи жыллада сютде, жюнде да молибденни жыйылгъаны (концентрациясы) иги да кётюрюлгени белгиленнгенди.

Чертирге тийишлиди, районну экология жаны бла къоркъуусузлугъун жалчытыу, аны бла бирге уа экономикасын айнытыу ишле барысы да бирден бирикдирилип бардырылсала, жаланда ол заманда боллукъду аны магъанасы. Республикагъа, аны экономикалы айныууну баш себеби, эм алгъа производствону хайырлылыгъындады. Игилендириуню эмда жангы технологияланы бла къалгъан-къулгъанланы тёгюуню кезиулерини низамларыны, жорукъларыны болушлукълары бла аланы экинчи кере да не къадар кёп хайырланыуну жолун тап жарашдырыргъа тийишлиди. Аны бла бирге уа конкуренциягъа чыдамлы бийик качестволу продукцияны жарашдыргъан производстволу бёлюм бла байламлыкъ жюрютюрге, хайырланыргъа жарагъан заман болжаллары тауусулгъандан сора да, затла не материалладан, къаллай темирлени эритмелеринден (сплав) этилгенлерин да аланы юслеринде тынгылы белгиленселе, ол мадар да магъаналы боллукъду. Аланы артда къайры кетерирге жарарыгъы да ангылашынырыкъды.

Тау-байыкъландыргъан промышленностьну къалгъан-къулгъанлары бла байламлы экономикада аберилени къайтарып хайырланыу жорукъгъа кёре ишлеу аланы (къалгъан-къулгъанланы) магъаналылыкъларын ёсдюрлюкдю. Аберилени жангыдан айландырып хайырланыу, алагъа ремонт этиу, реконструкциялау эмда къалгъан-къулгъанладан башха затла жарашдырырча этиу – бу мадарла барысы да жер байлыкъланы тохтаусуз хайырланып турууну эмда къалгъан-къулгъанла кёпден-кёп бола барыуну азайтырыкъдыла. Къалгъан-къулгъанла барысы да башха процессге жарарыкъ «аш» болургъа керекдиле. Тёгерек айландырылгъан бизнес-модельле (энергопроизводстволу кезиулени мурдорларында къуралгъанла), бир ызлылача, хайырлы болаллыкъдыла, ол а жамауатны алача продуктла эмда жумушла бла хайырланып туралырына себепликди.

КъМР-ни экономикасы жетишимли айныр ючюн экономикалы районланы тийрелеринде жарашдырыучу предприятияланы бла адамла жашау этген, ишлеген жерлени да бир бирлери бла байламлы этиу магъаналыды. Экономика жаны бла алып къарагъанда, хвостохранилищеде болгъан къалгъан-къулгъанладан абериле жарашдырыу бла байламлы ишлени барысын да бирикдирип, бир жерде бардыргъан хайырлыды.

Металланы уулары адамланы саулукъларына бла тёгерекдеги къудуретге салыргъа боллукъ хата  хвостохранилищеде сакъланнган къалгъан-къулгъанланы хайырланып жарашдырылгъан затланы къоркъуусузлукълары тинтилгенден сора бютюнда белгиленирикди. Экономиканы айнытыргъа талпына, ол къалгъан-къулгъанланы адамлагъа эмда табийгъатха къоркъуусузлукъну не жаны бла да эсге алып жангыдан абериле хазырларгъа хайырланса – ол шарт хвостохранилищени экономика жаны бла къыйматлылыгъын да ёсдюрлюкдю. Алып айтханда уа, къалгъан-къулгъанланы экономика кёз къарам бла жангыдан хайырланыу дагъыда аладан бийик качестволу продукцияны жарашдырыргъа, ишчи жерле къураргъа, регионда экология болумну игилендирирге боллугъу бла да магъаналыды.

Къалгъан-къулгъанланы экологиялы технологияланы эмда аланы уулулукъларын кетерген оборудованияланы хайырланнган жарашдырыучу предприятияланы ишлетир ючюн да ырысхы, заман да керек боладыла. КъМР-де аслам предприятие ишлерин тохтаусуз бардырып турмагъанлары ючюн а республиканы экономика жаны бла тиричилик этерча жамауатыны кёбюсю башларын, юйюрлерин кечиндирир амал излеп, республикадан тышына кетедиле. Регионда бюгюнлюкде болгъан экономика болум – ол жаланда къыралны технологиялы низамны экономика бла байламлы 1990 жыллада тюшгени бла байламлы тюйюлдю. Ол дагъыда КъМР-де гитче бизнесни осал айныгъаны, табийгъат байлыкъланы тюз хайырлана билмегенлик, мюлк жюрютюуню структурасы иги да тюрленнгени бла да байламлыды.

Жыйырманчы ёмюрню аллында  адам улу жерден, периодикалы химия системаны алып айтханда, жаланда жыйырма элементни чыгъаргъанды. Энди уа аланы саны 92-ге жетгенди. Ол чыгъарылгъан элементледен а жюз минг чакълы химия къошулуула къураладыла. Аланы уа асламысы миллиардла бла саналгъан тонналы къалгъан-къулгъанлагъа айланадыла эмда табийгъатха, адамгъа заранлыдыла. Аланы не кюйдюрюп, не жерге басдырып, неда тенгизге тёгюп да жокъ этерча амал жокъду. Жюз миллиард тонна магъаданны, таудан алыннган веществоланы, къурулуш материалланы 98-99 проценти къалгъан-къулгъанлагъа буруладыла. Сёз ючюн, эм иги айныгъан жыйырма къырал дунияда агъачдан этилген затланы 85 процентин, жангыдан жарашдырылгъан металланы 75 процентин эмда энергиялы кючню уа 70 процентин хайырланадыла. Японияда промышленность къалгъан-къулгъанланы жангыдан  жаратыу эмда хайырланыу озгъан ёмюрню сексенинчи жылларында окъуна 58,5 процентге жетген эди. Соруу чыгъады – бизге уа бу зат бла байламлы дуния сынамгъа тюшюнюрге ким къоймайды? Хвостохранилище бла байламлы проблеманы тинтилген даражасы алашада болгъаны эмда ол жаны бла къырал властьланы къайгъырыусузлукълары жарсытмай къоймайды.

Экология эмда экономика сейирлени арасындан сайлауну эте туруп да сагъышланыргъа тийишлиди. Нек дегенде аяулугъа (экономиялыгъа) адамны саулугъуна, ол жашагъан тийрелеге заран келтирмезлик затла саналыргъа керекдиле.