Къарачай-малкъар тилни айнытыууна уллу къыйын салгъан алим

Бу кюнледе белгили тюрколог, къарачай-малкъар тил билимни   айнытыугъа уллу къыйын салгъан алим, филология илмуланы   доктору, профессор, Гузеланы Магометни жашы Жамалгьа 82 жыл    толады. Аны бла байламлы   филология илмуланы доктору, профессор Кетенчиланы Мусса бла филология илмуланы кандидаты, доцент  Апполаны Алим хазырлагъан материалны басмаларгъа тийишли кёребиз.

Гузе улу 1940 жылда Огъары Жемталада туугъанды. 1959 жылда аны орта школун, ызы бла КъМКъУ-ну тарых-филология факультетини орус-малкъар белюмюн бошап, туугъан элине устаз болуп келеди. 

1970 жылда Жамал Магометович Къыргъызстанны къырал  университетини орус тил кафедрасына аспирантурагъа киреди. Бир белек замандан а малкъар эм къарачай окъуучуланы орус тилде  селеширге юйретиуню лингвистика проблемаларына атап, кандидат  диссертациясын къоруулайды.

Ызы бла ол Илму-излем институтха илму къуллукъчу болуп келеди. Бу кезиуде мында къарачай-малкъар тилни ангылатма сезлюгюн    жарашдырыр ючюн, материал жыйыу башланнган эди. Гузе улу да ол ишге терк окъуна киришеди, сёзлюкню хазырлауну энчилигине да тюшюнеди.

1973 жылда Жамал мында тамата илму къуллукъчу болады, бир   жылдан а секторгъа башчылыкъ этеди. Бу бёлюмге оналты жылын  кесин аямай бергенди. Ол кезиуню ичинде сёзлюкню статьяларын жаза, аны томларыны къол жазмаларына редакторлукъ эте, баш   борчуна да къарай, Гузеланы Жамал славян, фино-угор, роман-герман, кав-каз- иберий сёзлюклени жарашдырыуну энчиликлерин да  тинтгенди. Алай бла тюрк тиллени ангылатма сезлюклерини теориялы мурдорун хазырларгъа къатышханды.

Ол жыйырмадан артыкъ статья эм эки монография «Проблематика словника толковых словарей тюркских языков», «Семантическая           разработка слова в толковых словарях тюркских языков» басмалайды. Ала аны «Тюрк тиллени ангылатма сёзлюклерин жарашдырыуну  теориялы мурдорлары» деген доктор ишини тутуругъу болгъандыла.

Диссертациясын а Жамал Магометович 1987 жылда СССР-ни Илмула академиясыны Тил билим институтунда къоруулагъанды. Айтхылыкъ лингвистле - огъарыда сагъынылгъан академияны академиги Б.Серебрянников, аны член-корреспондентлери А.Щербаков,   К.Мусаев, Э.Тенишев, профессорла Н.Баскаков, З.Ураксин эм башхала - аны ишин тюрк лексикографияны теориясында жангы ызгъа санап, ишине уллу багъа бергендиле.

Школда уруннган кезиуюнде окъуна аны ана тилини орфографиясыны проблемалары эсинден кетмей тургъандыла. Аны жорукъларына бир ненча кере къаралып, ала жангыдан басмалана  тургъанлыкъгъа, кеп сёзле эскича жазылып жюрютюлгендиле, башха тилледен алыннганла эм энчи атланы тюз жазыу бла байламлы белгили мардала болмагъандыла.

Ол а малкъар тилни окъутуугъа чырмаулукъ этгенди. Тюрлю-тюрлю сезлени тюз жазыу бла чекленип къалмай, орфографияны теориялы принциплерин жарашдырыргъа керек эди. Жамал Магометович да бу проблема бла къаты кюрешип тургъанды. Анга жораланнган илму ишлери - «Советская тюркология» журналда, 1980 жылда уа «Къарачай-малкъар тилни орфографиясыны жорукълары» деген ат бла аны монографиясы басмаланадыла. Аны мурдорунда ол малкъар орфографияны энчи белгиленнген жорукъларын жарашдырады, ала 1991 жылдан бери хайырланыладыла.

1989 жылда КъМКъУ-ну башчыларыны тилегине кёре, Гузе улу  университетге малкъар тил эм литература кафедрагъа доцент болуп келеди, бир айдан а аны ол кафедраны профессоруна айырадыла.

Ол университетни студентлерине деп окъуу китапны «Бусагъатдагъы малкъар литература тил» деген жыйымдыкъны биринчи кесегин  жазгъанды.

Аны илмуда сейирлери кепдюле: фонетика, фонология, лексикология, орфографияны теориясы, морфемика бла морфонология, сёз къурау, та-рых, къарачай-малкъар тилни диалектологиясы, лексикография, тюрк тилледе сёз къурау, орус эм малкъар тилни тенглешдириу  фонетикасы, къарачай-малкъар школлада орус тилни орфоэпиясын окъутууну лингвистика энчиликлери. Бу темалагъа ол тынгылы  монографияла басмалагъанды.

Тюрк тил билимни магъаналы сорууларын тюркологияда биринчи  болуп ол жарашдыргъанды: тюрк тиллени ангылатма сезлюклерини теориялы мурдорлары «Проблематика словника толковых словарей тюркских языков», «Семантическая разработка слова в толковых слова-рях тюркских языков», семантика сёз къурау  «Семантический способ словообразования в тюркских языках», къарачай-малкъар тил  билимде уа - фонетика «Къарачай-малкъар фонетика», морфемика, морфонология «Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. Сёз къурау, морфемика, морфонология къарачай- малкъар тилде». Бу эм башха проблемала бла байламлы жазылгъан монографиялары   тюркологияда магъаналылагъа, энчи ызлылагъа саналадыла.

Гузеланы Жамалны «Тюрк тилледе сёз къурауну семантика тюрлюсю» эм «Къарачай-малкъар фонологияны магъаналы проблемалары» деген проектлерин Россейни гуманитар илму фонду къабыл кёргенди. Ол тюрк эм тенглешдириу тил билимни проблемаларына аталгъан халкъла аралы, битеуроссей эм регион илму конференцияланы ишине тири къатышады. Алим къумукъ, ногъай, къыргъыз, азербайджан, къы-рым-татар эм башха тюрк тилледен къорууланнган дис-сертациялада да оппонентлик этгенлей турады.

Гузе улу «Къарачай-малкъар ангылатма сезлюкню» жыйырма  монографияны бла илму жыйымдыкъланы баш редакторуду.                       

2008 жылда Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну   оноучуларыны тилегине кере Жамал Магометович бу махкемеге   малкъар филология бёлюмню таматасы болуп келеди. Аны  башчылыгъында «Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил» деген юч     кесекден къуралгъан коллектив тинтиу иш жазылып бошалады.

Ол бийик квалификациялы специалистди. Илму эм педагог ишни бир бири бла уста келишдире биледи. Орта школда малкъар тилни   окъутууну концепциялары, малкъар тилден къырал окъуу стандартла бла байламлы жангы проектлени башчысы эм соавторуду.    Университетде «Къарачай- малкъар тилни тарыхы»,  «Къарачай-малкъар диалектология», «Тюрк тиллени  морфонологиясы» деген курсладан лекцияла окъуйду.

Жамал Магометовични хар жаны бла да толу, магъаналы ишини юсюнден айта, ол бусагъатдагъы орус тилден, тюрк семантологиядан, лексикологиядан эм тюрк-орус, тюрк-ингилиз тенглешдириу тил  билимден филология илмуланы онеки кандидатын бла юч докторун хазырлагъанын энчи белгилерчады.

Ол университетни студентлерине деп жазылгъан юч, школлагъа деп да юч окъуу китапны авторуду. КъМР-ни бла КъЧР-ни вузларына бла школларына уа 22 окъуу китап эм юч школ сёзлюк, омонимлени толу сёзлюгюн да хазырлап басмалагъанды. 1984-2007 жыллада КъМР-ни Билим бериу эм илму министерствосунда къарачай-малкъар    филологияны окъуу-методика советине башчылыкъ этип тургъанды.

Гузеланы Жамал 200-ден артыкъ илму ишни, ол санда онбеш   монографияны авторуду. Аланы кебюсю ара изданиялада   басмаланнгандыла. Кеслери да битеу тюрк проблемалагъа   аталгъандыла. Ол КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусуду,    дунияны 250 айтхылыкъ тюркологларыны бла монголоведлерини    тизмесине киреди. Ата журтлу эм тыш къыраллы лингвистлени   арасында къарачай-малкъар, битеу тюрк эм тенглешдириу тил   билимни магъаналы проблемаларын тинтгени бла белгилиди. 

Гузеланы Магометни жашы Жамалны кёп жылланы аны биргесине ишлегенле эм студентлери бла окъуучулары туугъан кюню бла  алгъышлайдыла, мындан ары да кёп жылланы саулукълу болурун   сюедиле.