Къуу тюзледе

Къуу, юзмезли тюзле бир кишини да къууандырлькъ тюйюлдюле, кёлюн да кётюрмезликлери баямды. Тереги, чырпысы болмагъан, кюн кюйдюрген, желле къурутхан ачы кырдыклы сары тюзледе жашау этерге бек къыйынды. Болсада аллай тюзледе да жашау этерге юйреннген адамла бардыла: ала малчыла эм уучуладыла. Череги, кёлю аз болгъан, жаз башында бла кюз артында болмаса жерге мылы тюшмеген бу саргъыл тюзледе да кёп тюрлю жаныуарла, къанатлыла, жилянла, кеселкеле, гылыула бла чычханла, башха кемириучю жаныуарчыкъла, алагъа аш болгъан къурт-къумурсхала аз тюйюлдюле. Бюгюн сизни аланы бир-бирлери бла шагъырей этерге дейме.

Бу къуу тюзледе ансыз жашау этерге онг болмазлыкъ тюелени юслеринден алгъаракълада энчи статья берген эдик. Кертиси бла да, ол малла аллай тюзледе хар не жаны бла да жарагъан улоу боладыла, аланы этлерине, сютлерине, жюнлерине жетген аш-азыкъ, сырьё табаргъа къыйынды.

Орта Азияны юг жанында ат къумалы эсе да, не ат, не эшек болмагъан, къадырды деп да айтырча болмагъан, куланла деп сейирлик кийик жаныуарла бардыла. Эштада, алагьа кулан (къолан) деп арт аякьларында, боюн тийрелеринде къаралдым тырмылары блгъанлары ючюн атагъан болур эдиле.Бек тири затладыла кеслери да. Къарыулуладыла, къаты чабадыла. Алгъын Орта Азияны адамлары ол жаныуарлагъа эти, териси ючюн уугъа айлан болгъандыла эм, кёп къалмай, къырып да бошагъан эдиле. Артда, Совет Союзну заманында, ол жаныуарланы къоруулауну юсюнден энчи закон чыгъарылгъан эди, аны бла байламлы Арал тенгизни тийресинде, ол тенгизни Барса-Келмез айрыкамында къырал заповедник да къуралгъан эди. Дуния башындан тас болуп кете тургъан куланла алай бла жангыдан жайылып башлагъандыла.

Газельле Азияны къуу тюзлеринде да тюбейдиле. Гарна деген газель да аладан бириди. Бек ариу жаныуарды, узун буруу мюйюзлюдю. Къуу тюзледе жашау этерге юйреннгенликге, кырдыклы ёзенледе, агъач тийрелеринде да тюберге боллукъду бу ариу кийикге. Жыртхыч жаныуарны кёргенлей, секирип-секирип къачады. Жыртхыч жаныуарла да аз тюйюлдюле къуу тюзледе да. Сайгак да Азияны, Шимал Кавказны къуу тюзлеринде да кёп тюбеген кийикди. Озгъан ёмюрню 60-70-чи жылларында браконьерле кьылыкъсыз кёп къыргъандыла бу кийик жаныуарланы (аланы юслеринден да бергенбиз статья). Азияда аны мюйюзлеринден дарман этедиле, эти да аман тюйюлдю, терисин да жаратадыла аякъ, юс кийимге. Жыйырманчы ёмюрню ахырында сайгакланы къоруулауну юсюнден сёз баргъанлыкъгъа, аланы къорууларча закон а болмагъанды.

Азияны къуу тюзлерини къанатлыларыны юслеринден сёз баргъанда, дрофа деген кьанатлыны юсюнден айтмай къояргъа жарамаз. Бек уллу къанатлыды. Тогъуз-он килограмм тартханлары боладыла. Кёп санлы тюйюлдюле. Андан сора да, башха кийик къанатлыла бек кёпдюле. Артыкьда бёденеле.

Къуу тюзледе тамгъалы жубурандан башлап, баймакъ жубураннга дери да кемириучю жаныуарчыкъла, чычханла, уу жилянла, тюрлю-тюрлю кеселкеле аз тюйюлдюле. Алагъа уугъа уа ёзен къушла, тюлкюле айланадыла.

Алайды да, къуу тюзле жашаусуз кёрюннгенликге. алада да къайнайды жашау.