Тау жерибизни айныу жолу

Озгъан ёмюрню жыйырманчы жылларында Нальчик эки къатлы бир он юйю болгъан жерчик эди. Аны орамларында тауукъла, къазла, ийнекле, тонгузла окъуна да бек эркин айлана эдиле. Бир тюрлю канализация жокъ эди. Суу да эки-юч юйде болгъанды. Орамлада бир ненча колонка бар эди да, нальчикчиле бла къонакъла сууну ахча тёлеп иче эдиле. Республиканы айныу жолуну юсюнден бир ненча жыл мындан алгъа урушну, урунууну ветераны Иван Полищук бизге материал жазгъан эди, аны, тарых магъаналылыгъы болгъаны ючюн, эсигизге жангыдан салыргъа излегенбиз.

Къабарты-Малкъарда Терк сууда темир жол кёпюр болмаса, таш салыннган бир жол, бир кёпюр да болмагъанды. Жыйырманчы жылланы башында ала Шалушка, Чегем, Бахсан эм Малка черекледе ишленедиле, кеслери да темирден. Жолла уа бек осал эдиле.

Революциягъа дери Къабартыда бла Малкъарда жашагъанланы араларында, ол санда оруслуланы ичлеринде да, къара тарта билгенле бек аз болгъанлары белгилиди. 1922-1923 жыллада къарангылыкъны кетериу жаны бла кюреш хар жерде да башланнганды. 1924 жылда къабартылыла бла малкъарлыла жазмаларын къурагъандыла, ол а халкъны арасында билимни жайыугъа уллу себеплик этгенди. 1932 жылда областьда жыл санлары эллиге жетген адамланы асламысы окъуй да, жаза да билгендиле.

Автоном областьны жашауунда иги жанына тюрлениуле эсленирча эдиле. Элледе, хуторлада окъуна школла, фельдшер пунктла, ветлечебницала ачылгъандыла, жерни бирге жарашдырыу жаны бла товариществола къуралгъандыла, тракторла, жангы техника сабанлагъа чыкъгъандыла.

Область терк атламла бла айныгъанды. Жангы предприятияла сюеле башлагъандыла. Прохладныйде, Къызбурунда, Шалушкада, Бахсанны къатында да кирпич заводла, Нальчикде машинала ишлеучю, цемент, пемзопепел блокла эмда агъач жарашдырыучу «Чинар» предприятияла, Герменчикде, Майскийде, Акъбашда, Терек элни къатында, Огъары Лескенде да заводла ишлеп башлагъандыла. Областьда ишчи класс да къуралгъанды, коллективизация кенг жайылгъанды. 1934 жылда 3 январьда Къабарты-Малкъар мюлк эмда культура айныуда болдургъан жетишимлери ючюн Ленинни ордени бла саугъаланнганды. Ол а халкъны къууандыргъанды, бютюнда кёллендиргенди. 1935 жылда июньда уа ол орден къууанчлы халда берилген кюн Нальчикге областьдан отуз мингнге жууукъ адам келгенди.

Ол жыллада областьны индустриясы терк къуралып баргъанды, Нальчик ёсгенди, жашнагъанды, культура айныгъанды. Бахсан ГЭС ишленнгенди, гитче къабарты сугъарыучу система хайырланылыргъа берилгенди, Нальчикде театр ачылгъанды. Къабарты-Малкъар СССР-де альпинизмни арасына айланнганды. Къабартыны бла Малкъарны жетишимлерине СССР-ни Энчи съездинде бийик багъа бичилгенди. Анда 1936 жылда бизни область автоном республика болгъаныны юсюнден айтылгъанды. 1938 жылда 24 июньда КъМАССР-ни биринчи Конституциясы къабыл кёрюлгенди. Ол жыл окъуна Нальчикни бла Пятигорскени ортасында аламат жол ишленнгенди, Гитче Къабарты Акъбаш ГЭС-ни, пенкозаводну хайырындан тирликсиз къыйыр жерден мирзеуден бла башха техника битимледен бай тирлик алгъан жерге айланнганды.

Бийик эмда орта техника билимлери болгъан миллет кадрланы хазырлау да къыстау бара эди. 1932 жылда рабфак бла педагогика институт къуралгъанды. 33-чю-35-чи жыллада уа педагогика, фельдшер, кооператив училищеле бла эл мюлк техникум ачылгъандыла. Рабфакга башланнган билимлери болгъан хунерли эм фахмулу жашланы бла къызланы жибергендиле.

Ол жыллада КъМАССР-ни эллери кенгере баргъандыла. Нальчик чынтты шахаргъа айланнганды, колхозла бла совхозла кюч алгъандыла, колхозчула 1935-1939 жыллада трудоденьлеге кеслерине ашаргъа угъай, маллагъа да жетерча мирзеу, тахта кёгетле да алгъандыла. Артыгъын да адамла сатып, жангы юйле ишлегендиле, велосипедле, быстыр тигиучю машинала, кийимле да алгъандыла. «Маяк» колхозда ол жыл трудоденьнге мирзеуден 12-шер килограмм, картофдан бла тахта кёгетледен да 20-шар килограмм алгъандыла. Хар юйюрге 150-шер грамм бал окъуна бергендиле. Адамла жер юйледен саман эмда кирпич юйлеге уллу къууанч этип кёчгендиле.

Алай уруш республикабызгъа уллу къыйын сынатханды. Фашистле 4 мингден артыкъ мамыр адамыбызны ёлтюргендиле, заводланы, электростанцияланы, школланы, больницаланы, кёпюрлени бла жолланы, фермаланы бла машина-трактор станцияланы ойгъандыла.  Бизни 360 минг адамы болгъан гитче республикабыз фронтха 80 мингден аслам аскерчи бергенди. Аланы жартысындан асламы Ата журтну эркинлиги, жалынчакъсызлыгъы, сабийлерини насыплы келир заманлары ючюн жанларын бергендиле.

Республика ууучлаучуладан азатланнгандан сора къартла, тиширыула эмда акъылбалыкъ болмагъан сабийле аны аягъы юсюне салыуну къолгъа къаты алгъандыла. Нальчикде тамата классланы окъуучулары кюрекле бла юч кёлню къазып чыкъгъандыла. Алада бусагъатда да нальчикчикле бек сюйюп жууунадыла.

Эллинчи жыллада Ленин атлы проспектде бла шахарны жангы районларында къурулуш ишле къыстау бардырылгъандыла. Нальчикде СКЭП, телемеханика, жарым проводникле, станокла, бийик вольтлу аппаратура чыгъаргъан заводла, гидрометаллургия предприятие, «Искож» комбинат, эки фабрика, Север Кавказда биринчи телевизор ара, стадион, бир ненча санаторий да ишленнгендиле. Прохладный, Бахсан, Докшукино (Нарткъала), Майский, Муртазово (Терек шахар) жашнагъандыла.  Тырныаууз да терк ёсюп бара эди. Шахарны предприятияларында Къабарты-Малкъар къуралгъынчы, ишчи усталыкъла не болгъанын билмеген элледен чыкъгъан къызла бла жашла ишлегендиле. Республиканы жолларына асфальт салыннганды. Битеу шахарлагъа бла эллеге электричество, радио эмда телефон тартылгъандыла, бизге солургъа он мингле бла адамла келип башлагъандыла.

1961 жылда «Билим» республикалы общество лекторлагъа бизни жерибизни юсюнден материал хазырла деп тилеген эди. Мен очерк жазама, атына да «Къабарты-Малкъар – Север Кавказны жаухары» деп атайма. «Жаухар» деген ат анга тап келишип къалгъанына мен бек къууанама, ол себепден ёсюп келген тёлюге тауушлукъ республикабызгъа бек сакъ болугъуз, ол мындан ары да жашнай барыр, Север Кавказны жаухары, Россейде туризмни бла альпинизмни арасы болгъанлай къалыр ючюн, къолугъуздан келгенни аямагъыз деп, насийхат этеригим келеди.

 

Поделиться: